باز هم زلزله! این پدیده وحشت آور و این بار در غربی‌ترین نقطه کشورمان ایران. شب گذشته زمین زمین لرزه ای با قدرت 7.3 ریشتر حلبچه عراق و استان کرمانشاه را به لرزه درآورد و براساس آخرین آمار تا به این لحظه 207 کشته و 1683 مجروح برجای گذاشته است.

 از زمان زمین لرزه فاجعه بار 7.4 ریشتری "رودبار و منجیل" 27 سال و از تراژدی ویرانگر 6.6 ریشتری "بم" 14 سال می‌گذرد و در این سالها فرصت مطالعاتی و اجرایی کافی برای مقابله با بحران وجود داشته است. اما برای عبور از خطری که هر لحظه یک نقطه از کشور زلزله خیز ایران را تهدید می‌کند هر وقت شروع به کار شود یک موهبت است و باید با الگوبرداری درست از راهکارهای علمی کشورهای پیشرو در این زمینه از فجایای احتمالی در آینده جلوگیری شود.

در یک سال گذشته سلسله گزارش‌هایی را درباره تدابیر و راهکارهای دیگر کشورهای زلزله خیز جهان برای مقاوم سازی برابر این بلای طبیعی و عبور از بحران های پس از وقوع زمین لرزه منتشر کرده است. در این مطلب قصد داریم بار دیگر به مرور این راهکارها بپردازیم.

1- مکزیک

مکزیک پنج سال پس از زلزله فاجعه‌بار و ویرانگر 1985 که جان حدود 10 هزار نفر را گرفت، مجهز به یکی از موثرترین سیستم‌های هشدار دهنده زلزله شد.

زمین‌لرزه "مکزیکوسیتی" در تاریخ ۱۹ سپتامبر ۱۹۸۵ میلادی، برابر با ‎۲۸ شهریور ۱۳۶۴، ساعت ۱۳:۱۷:۴۷ به زمان "یو.تی. سی"( ساعت هماهنگ جهانی) در مکزیک و در منطقه "خالیسکو" مکزیکوسیتی رخ داد.

ژرفای این زلزله 20.2 کیلومتر بود و بزرگی آن Mw 8(ریشتر) اعلام شد.

زمین‌لرزه به وقت محلی در روز پنجشنبه، ساعت 7 صبح رخ داد.

در این زلزله 412 ساختمان بعلاوه ۶۰ درصد ساختمان‌ها در "Ciudad Guzman" خراب شد. رانش زمین در این زلزله بوجود آمد و سونامی نیز در آن گزارش شد.

شمار کشتگان این زلزله وحشتناک حدود 9500 نفر بود. تعداد زخمی‌ها نیز 30 هزار نفر برآورده شده و بی‌خانمان شدگان نیز 100 هزار نفر اعلام شدند.

پنج سال پس از زلزله ویرانگر1985 که جان حدود 10 هزار نفر را گرفت، مکزیک مجهز به یکی از موثرترین سیستم‌های هشدار دهنده زلزله موسوم به "SASMEX" شد. SASMEX مخفف عبارت انگلیسی Seismic Alert System of Mexico  به معنی "سیستم هشدار لرزه ای مکزیک" است.

سیستم هشدار لرزه‌ای مکزیک شامل بیش از 8200 سنسور لرزه‌ای است که در فعال‌ترین منطقه از نظر زلزله واقع شده که بین "خالیسکو"، "میچوآکان"، "گوئررو"، "اوآکساکا" و "مکزیکوسیتی" قرار دارد.

در یک بخش اساسی از سیستم، سنسورها اولین لرزش زمین را تشخیص می‌دهند و "SASMEX" شدت زمین لرزه را محاسبه می‌کند. اگر میزان برآورد لرزه در مقیاس ریشتر بیشتر از 5.5 باشد، اطلاعیه‌های هشدار بلافاصله به مقامات دولتی و محلی و کانون‌های مراقبت‌های اورژانس در تمام مناطق مستعد خطر ارسال می‌شود. هشدارهای انبوه از طریق آژیرها، رادیوهای AM و FM و تلویزیون پخش می‌شوند، به همین دلیل جامعه و اقشار در معرض خطر برای آماده‌سازی و نجات جان خود فرصت دارند.

این سیستم بسیار کارآمد است و در حال حاضر به نجات جان بسیاری کمک کرده است.

"لوئیس فیلیپو پوئنته"، رئیس سازمان حفاظت شهری مکزیک در این زمینه می‌گوید: در ماه آوریل 2014، زلزله ای با شدت 7.2 ریشتر در ساحل غربی مکزیک نزدیک به "آکاپولکو" رخ داد. هشدار در کمتر از 10 ثانیه به هفت شهر اصلی مکزیک که در معرض خطر قرار داشتند ارسال شد و پس از وقوع زلزله، هیچ گونه تلفاتی گزارش نشد.

به غیر از ارتقای سیستم هشدار اولیه، مکزیک همچنین به طور گسترده‌ای در تقویت و ساختن زیرساخت‌های اصلی خود، از لحاظ ضد زلزله بودن در مسیری صحیح سرمایه‌گذاری کرده است. اکثر ساختمان‌های حیاتی آن مانند بیمارستان‌ها در حال حاضر با قوانین اصلاح شده ساختمان سازی در سال 2004 در مکزیکوسیتی مطابقت دارند و باید با بتن و فولاد تقویت شوند تا توسط زمین‌لرزه فرو نریزند.

2-ژاپن

ژاپن در حد فاصل سال‌های 1945 تا 1995، 14 زلزله با بزرگای بیشتر از 6.5 درجه را تجربه کرده است و تا قبل از زلزله کوبه در سال 95 میلادی مجموعا بیش از 8000 نفر جان خود را بر اثر این بلایا از دست دادند. اما زلزله کوبه به تنهایی جان بیش از 6400 نفر را گرفت و به همین دلیل اقدامات ژاپن پس از این اتفاق شکل و شمایل خاصی پیدا کرد.

در هفدهم ژانویه 1995، شهر کوبه دومین بندر بزرگ این کشور با یک زمین لرزه 7.3 ریشتری به مدت 200 ثانیه لرزید و به کلی نابود شد، بزرگراههای این کشور از هم گسستند، بسیاری از ساختمان‌ها فرو ریخت و پل‌های زیادی منهدم شد. این زلزله شوک بزرگی در کشور ایجاد کرد و موجب شد همه به خطرهای زلزله پی ببرند.

ویرانی شهر کوبه به مردم ژاپن این احساس را داد که با وجود پایان یافتن جنگ جهانی دوم، ژاپن همچنان آسیب‌پذیر است.

سیستم هشدار لرزه‌ای مکزیک شامل بیش از 8200 سنسور لرزه‌ای است که در فعال‌ترین منطقه از نظر زلزله واقع شده که بین "خالیسکو"، "میچوآکان"، "گوئررو"، "اوآکساکا" و "مکزیکوسیتی" قرار دارد.

در یک بخش اساسی از سیستم، سنسورها اولین لرزش زمین را تشخیص می‌دهند و "SASMEX" شدت زمین لرزه را محاسبه می‌کند. اگر میزان برآورد لرزه در مقیاس ریشتر بیشتر از 5.5 باشد، اطلاعیه‌های هشدار بلافاصله به مقامات دولتی و محلی و کانون‌های مراقبت‌های اورژانس در تمام مناطق مستعد خطر ارسال می‌شود. هشدارهای انبوه از طریق آژیرها، رادیوهای AM و FM و تلویزیون پخش می‌شوند، به همین دلیل جامعه و اقشار در معرض خطر برای آماده‌سازی و نجات جان خود فرصت دارند.

این سیستم بسیار کارآمد است و در حال حاضر به نجات جان بسیاری کمک کرده است.

"لوئیس فیلیپو پوئنته"، رئیس سازمان حفاظت شهری مکزیک در این زمینه می‌گوید: در ماه آوریل 2014، زلزله ای با شدت 7.2 ریشتر در ساحل غربی مکزیک نزدیک به "آکاپولکو" رخ داد. هشدار در کمتر از 10 ثانیه به هفت شهر اصلی مکزیک که در معرض خطر قرار داشتند ارسال شد و پس از وقوع زلزله، هیچ گونه تلفاتی گزارش نشد.

به غیر از ارتقای سیستم هشدار اولیه، مکزیک همچنین به طور گسترده‌ای در تقویت و ساختن زیرساخت‌های اصلی خود، از لحاظ ضد زلزله بودن در مسیری صحیح سرمایه‌گذاری کرده است. اکثر ساختمان‌های حیاتی آن مانند بیمارستان‌ها در حال حاضر با قوانین اصلاح شده ساختمان سازی در سال 2004 در مکزیکوسیتی مطابقت دارند و باید با بتن و فولاد تقویت شوند تا توسط زمین‌لرزه فرو نریزند.

2-ژاپن

ژاپن در حد فاصل سال‌های 1945 تا 1995، 14 زلزله با بزرگای بیشتر از 6.5 درجه را تجربه کرده است و تا قبل از زلزله کوبه در سال 95 میلادی مجموعا بیش از 8000 نفر جان خود را بر اثر این بلایا از دست دادند. اما زلزله کوبه به تنهایی جان بیش از 6400 نفر را گرفت و به همین دلیل اقدامات ژاپن پس از این اتفاق شکل و شمایل خاصی پیدا کرد.

در هفدهم ژانویه 1995، شهر کوبه دومین بندر بزرگ این کشور با یک زمین لرزه 7.3 ریشتری به مدت 200 ثانیه لرزید و به کلی نابود شد، بزرگراههای این کشور از هم گسستند، بسیاری از ساختمان‌ها فرو ریخت و پل‌های زیادی منهدم شد. این زلزله شوک بزرگی در کشور ایجاد کرد و موجب شد همه به خطرهای زلزله پی ببرند.

ویرانی شهر کوبه به مردم ژاپن این احساس را داد که با وجود پایان یافتن جنگ جهانی دوم، ژاپن همچنان آسیب‌پذیر است.

در فناوری جداسازی ساختمان از دو نوع بلبرینگ برای ایمن‌سازی استفاده می‌شود. نوع اول بلبرینگ‌های با روکش لاستیکی است که از صفحات فولادی و پلاستیکی ساخته شده است. این بلبرینگ‌ها در دو طرف ساختمان قرار می‌گیرند.

نوع دوم بلبرینگ‌ها، عایق‌های ضدلرزه کشویی هستند که با مکانیزم کشویی خود لرزه‌ها را تا حداکثر میزان ممکن دفع و بخش کوچکی از آن را به ساختمان منتقل می‌کنند که سازه ساختمان به راحتی توانایی تحمل آن را دارد. این بلبرینگ های کشویی بین بلبرینگ‌های لاستیکی قرار می‌گیرند

در حال حاضر، این بلبرینگ‌ها تا 66 درصد میزان قدرت زلزله را دفع می‌کنند. ساختمان‌ ام‌.تی سندای و برج‌های چندقلوی سندای از جمله ساختمان‌هایی هستند که با این فناوری ساخته شده‌اند و در زلزله 9 ریشتری سال 2011 به ترتیب 14 و 23 سانتیمتر به صورت افقی جابجا شدند و هیچ آسیبی ندیدند.

3- چین

چین به خاطر قرارگیری بر روی صفحات اورآسیا و اقیانوس هند زلزله‌های شدیدی را تجربه می‌کند و به همین دلیل در سال‌های اخیر اقداماتی کاملا سازمان یافته برای مقابله با زلزله و کاهش تلفات انجام داده است.

محققان و دانشمندانی که در چین در رابطه با زلزله کار می‌کنند با پیچیدگی‌های خاصی مواجه هستند. تنوع و گستردگی وضعیت زمین و جنس خاک در مناطق مختلف، تفاوت میزان فعالیت گسل‌ها در بخش‌های مختلف، رشد اقتصادی سریع، گسترش بی‌رویه شهرها، کنار هم قرار گرفتن بافت‌های فرسوده و مدرن و مهم‌تر از همه جمعیت زیاد و متراکم در این کشور از جمله چالش‌های پیش روی مدیران و محققان این کشور بوده است.

پروفسور "ژانگ هن" یکی از محققان این کشور در زمینه زلزله، سامانه اطلاعاتی و لرزه‌نگاری قدرتمندی را ایجاد کرده است که دارای یک پایگاه داده 1800 ساله از زلزله‌های رخ داده در این کشور است و براساس آنها فعالیت گسل‌های فعال این کشور مورد ارزیابی و پیش‌بینی قرار می‌گیرد.

در چین یک تیم تحقیقات ملی و 26 تیم تحقیقاتی استانی در زمینه مواجهه علمی با زلزله فعالیت می‌کنند که مجموعا بیش از 3000 نفر در آنها در حال فعالیت هستند. در حال حاضر یک لرزه‌نگار سراسری توسط محققان چینی در دست تولید و توسعه است که نمونه‌های قبلی آن در بسیاری از کشورها نیز مورد استفاده قرار گرفته است

پروژه‌های مطالعاتی در زمینه زمین‌شناسی و بررسی تغییرات ساختاری در پوسته زمین نیز اهمیت ویژه‌ای در چین پیدا کرده است و چندین آزمایشگاه در این زمینه در دانشگاه‌های مختلف راه‌اندازی شده است.

در حال حاضر چین با بیش از 50 کشور در زمینه همکاری‌های تحقیقاتی و علمی در زمینه زلزله ارتباط دارد.همچنین در پروژه‌های دانشگاهی طراحی سامانه‌های پیش‌بینی زلزله مورد توجه بسیاری از اساتید قرار دارد.

چین توانسته است در حال حاضر بیش از 40 درصد جمعیت این کشور را با اقدامات و آموزش‌های لازم در جهت مقابله با زلزله و کاهش تلفات آشنا کند و بیش از 200 هزار نفر نیروی داوطلب برای آموزش این موارد در اختیار دارد.

تحقیقات در زمینه مهندسی زلزله یکی از اجزای جدانشدنی سیاست‌های دولت چین برای مقابله با فجایع ناشی از این پدیده است و به همین دلیل محققان و متخصصان این رشته هیچ محدودیتی برای ایجاد و پیگیری پروژه‌های تحقیقاتی خود ندارند.

در حال حاضر یک شبکه سراسری فعالیت کلیه گسل‌های چین را تحت نظر دارد و براساس داده‌های زلزله‌های گذشته و تغییرات صفحات زمین، می‌تواند وقوع زلزله‌های احتمالی را پیش‌بینی کند. میزان حساسیت این سامانه به‌ اندازه‌ای است که لرزه‌هایی را که اندازه آنها از یک درجه نیز کمتر است اندازه‌گیری می‌کند.

در سال 1998 سیاست‌های کلی دولت چین در چهار زمینه پاسخ سریع به زلزله، مدیریت لرزه‌نگاری، مدیریت ایمن‌سازی در برابر زلزله و پیش‌بینی زلزله ابلاغ شده است و در تمام استان‌ها با توجه به میزان زلزله‌خیز بودن آنها اقدامات مقتضی انجام گرفته است.

در مناطق روستایی پروژه‌ای با عنوان "امنیت مناطق روستایی" اجرا می‌شود. این پروژه جنبه‌های مختلفی دارد که می‌توان از بخش‌های مهم آن به برنامه‌های آموزشی برای ساکنان روستاها در زمینه آمادگی پیش از بحران، مقاوم‌سازی خانه‌های روستایی و ایجاد ایستگاه‌های امداد اختصاصی اشاره کرد. این برنامه در حال حاضر برای  بیش از پنج میلیون خانوار روستایی اجرا شده است و همچنان ادامه دارد. نکته جالب توجه این است که مناطق ایمن‌سازی شده در زلزله‌های سال 2005 و 2008 تلفات بسیار پایینی داشتند.

چین یک تیم بین‌المللی نیز برای فجایع بزرگ جهان ایجاد کرده است. تیم بین‌المللی امداد و نجات چین(سیسا) فعالیت گسترده ای در زمان وقوع زلزله‌های بزرگ در جهان داشته است. اعضای تیم سیسا در پی وقوع زلزله‌های بزرگ به کشورهای ایران، الجزایر و پاکستان اعزام شده و علاوه بر امدادرسانی در این کشورها به مطالعه و فعالیت‌های تحقیقاتی نیز پرداخته‌اند.

4-آمریکا

ایالتهای کالیفرنیا و آلاسکا در آمریکا زلزله‌های شدیدی را تجربه کرده‌اند و به همین دلیل برنامه‌های وسیعی برای مقابله با این پدیده دارند.

زلزله منطقه "نورت‌ریج" کالیفرنیا که در سال 1994 میلادی با بزرگی 6.7 درجه در مقیاس بزرگای گشتاوری رخ داد، باعث آسیب دیدن 40 هزار ساختمان، بی‌خانمانی 20 هزار نفر و حدود 170 نفر کشته و زخمی شد و در آلاسکا نیز زمین لرزه آلاسکا در 28 مارس 1964 برابر با هشتم فروردین ماه 1343 با بزرگی 9.2 ریشتر رخ داد.

محققان زلزله‌شناسی اعلام کرده‌اند که با توجه به وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ در 20 سال گذشته در این ایالت، احتمال وقوع زلزله‌ای با بزرگی بیشتر از هفت درجه تا سال 2024 بالای 80 درصد است و به همین دلیل نقشه‌های دقیقی از مناطق زلزله‌خیز و گسل‌های حساس در این ایالت تهیه شده است تا مقامات به طور محسوس‌تر و دقیق‌تری بتوانند برای وقوع زلزله در این مناطق آماده شوند و اقدامات لازم برای مدیریت بحران را انجام دهند.

مقاوم‌سازی سازه‌ها و بزرگراه‌های کالیفرنیا با صرف بودجه‌ شش میلیارد دلار انجام شده و مقامات این ایالت با دفاع از این هزینه‌ها، اعلام کرده اند که هزینه بازسازی و جبران خسارت‌های احتمالی پس از زلزله‌های بزرگ چندین برابر این مبالغ بوده و بخشی از اثرات آن بر اقتصاد و درآمدهای دولتی، جبران‌ناپذیر است.

در زلزله سال 1971  سه بزرگراه اصلی و 42 پل بزرگ در کالیفرنیا به شدت آسیب دیدند و این تعداد در زلزله نورت‌ریج افزایش یافت به طوریکه در این زلزله بیش از 100 بزرگراه و آزادراه با آسیب جدی مواجه شده و تخریب آنها سبب کند شدن روند امدادرسانی گردید.

پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که زلزله بعدی در کالیفرنیا حدود سه دقیقه به طول می‌انجامد و در صورت عدم آمادگی، 213 میلیارد دلار خسارت مالی و 2 هزار نفر کشته و 50 هزار زخمی برجای خواهد گذاشت.

در آلاسکا پس از وقوع زلزله، "مرکز هشدار سونامی ساحل غربی" تاسیس شد و دولت ایالت آلاسکا صدها میلیون دلار برای توسعه و تجهیز این مرکز هزینه کرد. به علاوه موسسات خیریه آمریکایی نیز در این زمینه همکاری ویژه‌ای داشتند.

این مرکز مسئولیت دیده‌بانی و گزارش تغییرات جغرافیایی در محدوده آلاسکا را دارد و علاوه بر ایالت‌های ساحلی آمریکا، سواحل کانادا و مکزیک را نیز پوشش می‌دهد.

حسگرهای این مرکز توانایی شناسایی سونامی‌های بسیار عمیق در اقیانوس را دارد و می‌توانند تا عمق شش هزار متری سونامی را تشخیص دهند. زمانی که شدت این امواج از محدوده مجاز فراتر برود هشدارهای ایالتی، ملی و یا بین‌المللی براساس شدت سونامی فرستاده می‌شوند.

5-هند

رشد قارچ‌گونه ساختمان‌های ضعیف و نامقاوم در هند در کنار ساختمان‌های عظیم و لوکس و ساختمان‌های بزرگ دولتی و مراکز خرید در کنار یک جمعیت فوق‌العاده متراکم به منزله یک بمب ساعتی در هند است.

این کشور در 15 سال اخیر بیش از 10 زلزله بزرگ را تجربه کرده که این زلزله ها باعث مرگ بیش از 20 هزار نفر شده است.

بر اساس مطالعات زمین‌شناسی در هند حدود 60 درصد مساحت این کشور در معرض زلزله قرار دارد. در واقع کمربند زلزله هیمالیا هر 50 سال در هند یک زلزله با بزرگای بیش از هشت ریشتر را ایجاد می‌کند که جان مردم این کشور را تهدید می‌کند.

مرکز مدیریت بحران ملی هند برنامه‌های ویژه‌ای برای مقابله با زلزله دارد که در ادامه بخشی از این برنامه‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1-کمپین مطالعه و شبیه‌سازی زلزله‌های بزرگ

نکته جالب توجه در این کمپین، تلاش برای آموزش مردم در رابطه با ساختن خانه‌های مقاوم با حداقل امکانات است.

2 -ارزیابی آسیب‌پذیری ساختمان‌های هند در برابر زلزله

سازمان ملی مدیریت بحران هند ضمن بررسی مقاومت تمام مناطق این کشور، فهرستی از مناطق آسیب‌پذیر را منتشر کرده است و مقامات هر ایالت را موظف کرده است برای مقاوم‌سازی مناطق مختلف برنامه‌ریزی کرده وآموزش‌های لازم را به جامعه ارائه دهند.

3 -تدوین قوانین ساخت‌وساز برای مصالح مختلف

یکی از اقدامات جالبی که سازمان ملی مدیریت بحران هند انجام داده است، تدوین قوانین ساخت‌وساز برای انواع مصالح است.

در قوانینی که این سازمان تدوین کرده است، تمام مصالح متنوعی که در این کشور به کار می‌روند، مورد ارزیابی قرار گرفته و برای هر کدام قوانینی وضع شده است.

نکته جالب توجه در این زمینه این است که برای خانه‌هایی که با استفاده از بامبو، چوب، نی و دیگر مصالح ابتدایی ساخته می‌شوند نیز استانداردهای مقاومتی تدوین شده است

4-شبیه‌سازی حوادث طبیعی و سازه‌های مقاوم در دانشگاه‌ها

دانشگاه‌های هند به خصوص در رشته‌های عمران و شهرسازی مطالعات فراگیری در رابطه با بلایای طبیعی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها انجام می‌دهند.

در این مطالعات، محققان سناریوهای مختلفی را در رابطه با زلزله، سیل، سونامی و دیگر بلایای طبیعی شبیه‌سازی کرده و با استفاده از نرم‌افزارهای مهندسی میزان مقاوت سازه‌های مختلف را در شرایط مختلف می‌سنجند.

نحوه اتصال دیوارها به یکدیگر، میزان مقاومت پی و استحکام درها و پنجره‌ها از جمله مواردی است که در این شبیه‌سازی‌ها مورد ارزیابی و بررسی قرار می‌گیرد.

5-ایجاد تیم‌های جستجو و نجات زبده و کارآمد

در سال 2005 نیروی ملی واکنش به بلایای طبیعی در هند تاسیس شد. این سازمان تحت نظر وزارت کشور هند فعالیت می‌کند و آموزش‌های مدرن و تجهیزات به‌روز در اختیار نیروهای آن قرار دارد.

همکاری‌های بین‌المللی هند و استخدام مدرسان خارجی در پیشرفت و بهبود کارآیی این نیرو تاثیر بسزایی داشته است و بیش از 17 برنامه آموزشی بین‌المللی در زمینه آموزش‌های مقابله با زلزله، سیل، سونامی و حملات بیولوژیکی و شیمیایی در فاصله سال‌های 2006 تا 2009 برای این سازمان برگزار شده است.

این سازمان برنامه‌های آموزش عمومی زیادی را در سراسر هند برگزار می‌کند تا میزان آمادگی در برابر زلزله را در میان شهروندان هندی بالاتر ببرد.

6-شیلی

شیلی کانون رخداد بزرگترین زلزله  تاریخ بوده است و بزرگترین زلزله تاریخ با شدت 9.5 ریشتر در این کشور در سال 1960 میلادی به وقوع پیوسته است.

در سال 1960 زلزله‌ای با بزرگی 9.5 و سونامی بسیار بزرگ شیلی را لرزاند که از آن به عنوان نقطه عطف مبارزه با زلزله در این کشور نام برده می‌شود.

پس از این زلزله‌ مقامات این کشور به این نتیجه رسیدند که زلزله مانند بارش باران و برف برای شیلی پدیده‌ای متناوب و همیشگی محسوب می‌شود و اگر قرار باشد پس از هر زلزله یک فاجعه انسانی رخ دهد این کشور هیچ‌گاه روی آرامش را به خود نخواهد دید.

یکی از ویژگی‌های مردم شیلی درباره زلزله این است که آنها به طور کامل درباره اقدامات پیشگیرانه، رفتارهای حین زلزله و پس از آن به خوبی آموزش می‌بینند و این موضوع به کاهش تلفات کمک شایانی می‌کند. برای مثال سرعت تخلیه مردم از بنادر و مناطق حساس در پی اعلام هشدارهای زلزله و سونامی به خاطر آموزش صحیح و تمرین اصولی، بسیار زیاد است

کشور شیلی از کشورهای نسبتا پیشرفته در زمینه مطالعات زلزله شناسی و مهندسی زلزله و مدیریت بحران است. متخصصان این کشور از دانشمندان شناخته شده در دنیا هستند. پس از زلزله‌های دهه 60 و 80 میلادی، مقامات این کشور با شبیه‌سازی اصول مقابله با زلزله در کالیفرنیا و کانادا مجموعه قوانینی برای ساختمان‌سازی در این کشور وضع کردند که کمک شایانی به کاهش تلفات در زلزله‌های بعدی کرده است. ساختمان‌هایی که در مناطق شهری ساخته می‌شوند، در برابر نیروهای عمودی و افقی که بر اثر زلزله به پی ساختمان وارد می‌شوند، مقاومت بسیار خوبی دارند و می‌توان گفت مقاوم‌ترین ساختمان‌ها در شیلی ساخته می‌شوند.

تلاش‌های علمی و آکادمیک شیلی نیز در این زمینه بسیار گسترده بوده است. برای نمونه دکتر رائول ماداریاگا که استاد برجسته زلزله‌شناسی در دانشگاه پاریس بوده است(اکنون بازنشسته شده) تبار شیلیایی دارد. در زمینه‌های علمی این کشور در عرصه‌های بین‌الملی بسیار فعال است به نحوی که شانزدهمین کنفرانس جهانی مهندسی زلزله در شهر سانتیاگو در سال 2016 در این کشور برگزار شد. از نظر توسعه زیرساخت‌های مناسب نیز در سال‌های اخیر هم از نظر ایجاد سامانه هشدار پیش هنگام سونامی و هم ایجاد سازمان مستقل برای مساله مدیریت سانحه (ONEMI) شیلی کارنامه مثبتی دارد. همچنین آیین نامه‌های ساختمانی زلزله در این کشور به طور منظم به روز می‌شود.

چرا ساختمان‌های ژاپنی ٨ ریشتر مقاومت می‌کنند؟

این سؤال که شاید به نحوی کلیشه‌ای و سطحی به نظر برسد اما سؤال بسیاری از مردم ما بوده و همواره مطرح می‌شود که چه علت یا رازی هست که باعث می‌شود زلزله‌های بزرگ در ژاپن، تلفات انسانی شدید یا حتی خسارت‌های ساختمانی با خود به همراه نداشته باشند؟

 شاید دریافت پاسخ آن، یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های نگارنده برای حضور شش‌ساله در کشور ژاپن بوده باشد. سؤالی که در چند سال فعالیت در طرح‌های عمرانی کشورمان، همواره گوشه‌ای از اشتغالات ذهنی روزمره‌ام بوده است. ایام تحصیل اینجانب در کشور ژاپن مقارن شد با زمانی که ژاپن بزرگ‌ترین چالش پس از جنگ دوم جهانی را متحمل شد: وقوع زلزله توهوکو با بزرگای ٩ در ساعت ١٤:٤٦ بعدازظهر آدینه ١١ مارس ٢٠١١ باعث لرزه در بخش عظیمی از کشور شد و به فاصله کوتاهی پس از آن سونامی عظیم به بخش‌های گسترده‌ای از سواحل شمال شرق کشور حمله‌ور و باعث آسیب‌های گسترده و مرگ تعدادی از شهروندان ژاپنی شد. بداقبالی یک زلزله مهیب، تنها به سونامی عظیم محدود نماند و مسئله نشت هسته‌ای، دولت و کشور را در برابر بحرانی چندوجهی و پیچیده قرار داد. اما بحرانی که وسعت و عمق آن می‌تواند یک کشور را زمین‌گیر کند، در این سوی اقیانوس آرام، نسبتا آرام عبور کرد و کشوری به واسطه استحکام زیربناهایش، لرزید، اما زمین‌گیر نشد.

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شرق ، تحلیل‌های بسیاری در باب شرایط چندوجهی و پیچیده «ژاپن بعد از زلزله» وجود دارد، اما آنچه در این نوشتار کوتاه برآنیم به آن بپردازیم، صرفا معطوف به بحث رفتار ساختمان‌های ژاپنی در برابر زلزله (و نه سونامی) است که جای تأمل بسیار دارد. نکته بسیار مهمی که در باب زلزله و سونامی ٢٠١١ توهوکو ژاپن نباید از آن غافل شد، اینکه تعداد کل کشته‌شدگان این زلزله و سونامی، در گستره‌ای به وسعت نزدیک به ٤٠٠ کیلومتر از سواحل شمال شرقی کشور، در حدود ٢٠ هزار نفر اعلام شد؛ رقمی نزدیک به نصف جان‌باختگان زلزله بم. این واقعیت، وقتی ما را به تأمل بیشتر وامی‌دارد که می‌بینیم بخش بسیار اندکی از جان‌باختگان «در اثر زلزله» کشته شدند و عمده کشته‌ها «ناشی از سونامی بعد از زلزله» بوده است. تعداد کشته‌شدگان در ده‌ها شهر منطقه توهوکو، حدود نیمی از عزیزان ازدست‌رفته ما در بم بود. اما راز این موفقیت در حفظ جان شهروندان در چه بوده و هست؟ پس از بروز سونامی در چند نوبت بازدیدهایی از مناطق زلزله و سونامی‌ زده داشتم و در کمال شگفتی شاهد عملکرد بسیار عالی ساختمان‌های منطقه بودم. به ساختمانی که زلزله‌ای با این شدت و سپس دو نوبت عبور آب سونامی را هم تحمل کرده و هنوز بخش سازه آن سالم بر جای مانده است، باید مرحبا گفت! همچنان که ذکر شد، تقریبا تمام گزارش‌های علمی منتشرشده بعد از زلزله توهوکو بر این واقعیت اذعان دارند که «در اثر زلزله» آسیب عمده‌ای به ساختمان‌ها وارد نشد و عمده مشکل ویرانی ساختمان‌ها بر اثر سونامی پدید آمد. بر اثر «سونامی» ساختمان‌های چوبی عمدتا به راحتی آسیب دیدند. اما باید گفت در مورد آسیب به ساختمان‌های فولادی و بتنی بر اثر سونامی باید گفت تنها نما و پوشش ساختمان آسیب دید و اسکلت این نوع ساختمان‌ها چندان آسیب جدی ندیدند. رمز و راز این کیفیت بالا و عملکرد مطلوب ساختمان‌ها در ژاپن در چیست؟ واقعیت این است که «طراحی مناسب» و وجود «مهندسان طراح خبره» تنها عامل کیفیت رفتار لرزه‌ای ساختمان‌های ژاپنی نیست و زنجیره‌ای از مسائل باعث دستیابی به این امنیت ساختمانی شده است. در زمینه علت کیفیت بالای رفتار لرزه‌ای ساختمان‌ها در ژاپن باید به موارد زیر اشاره کرد:

باور عمومی به اینکه «زلزله می‌آید»

١  فرهنگ‌ ساختمان‌سازی و باور و انگار عمومی نسبت به سازه این است که «این ساختمان حتما قرار است زلزله‌ای را تحمل کند». باور به رخداد زلزله، باعث شده تا نهایت دقت در کیفیت ساخت صورت پذیرد. از کارفرما و خریدار ساختمان گرفته تا طراح و مجری و ناظر همه با اعتقاد به این موضوع، با ساختمان برخورد می‌کنند. مالکی که برای نمای ساختمان بیش از سازه آن پول پرداخت می‌کند یا کارفرمایی که می‌خواهد با صرفه‌جویی در هزینه سازه، از هزینه‌های ساختمانش بکاهد، کسانی هستند که در کلام به زلزله باور دارند، ولی در عمل منجر به کاهش کیفیت رفتار لرزه‌ای ساختمان می‌شوند. باور به زلزله در همه ارکان ساخت‌وساز کشور ژاپن نهادینه شده است. به خاطر داشته باشیم که زلزله بلا نیست؛ رفتاری است از رفتارهای طبیعت. باید برای آن آماده بود نه اینکه امید داشت که نمی‌آید.

تجربه‌اندوزی از زلزله‌های گذشته

٢  ژاپن میراث‌دار تجارب زلزله‌های مهمی است و از سال ١٩٢٣ که شهر توکیو بر اثر زلزله و «آتش بعد از زلزله» نابود شد، تا سال ٢٠١١ که زلزله و سونامی توهوکو رخ داد، اهتمام ویژه‌ای به ثبت تجارب زلزله‌ها در آن صورت پذیرفته است. به عنوان مثال، دو زلزله بزرگ در دو سال پیاپی در دو شهر مهم آمریکا و ژاپن رخ داد. زلزله نورتریج کالیفرنیای آمریکا در سال ١٩٩٤ و زلزله کوبه ژاپن در سال ١٩٩٥. نحوه برخورد با این دو زلزله و مستندسازی تجارب آنها، با نهایت دقت و وسواس انجام شده است. تقریبا تمام کتاب‌های منتشره درخصوص زلزله نورتریج کالیفرنیا، به فاصله کوتاهی در ژاپن ترجمه شد و در دسترس پژوهشگران قرار گرفت. علاوه بر این، مدارک و مستندات زلزله کوبه در میان تمام دانشگاه‌های کشور به اشتراک گذاشته شد. آیا امروز ما ایرانیان از تجارب زلزله‌های نورتریج، کوبه و توهوکو استفاده می‌کنیم؟ چند موزه برای مستندسازی تجارب زلزله بم احداث شده؟ چند گروه از ایران در پنج سال اخیر از مناطق زلزله‌زده توهوکو بازدید کرده‌اند؟ تجارب زلزله توهوکو در قالب چند عنوان کتاب در کشورمان منتشر شده است؟ هدف کم‌انگاشتن تلاش‌های خودمان نیست، بلکه تلنگری است جدی به اینکه موضوع تجربه‌اندوزی از زلزله‌های گذشته را آن‌قدر که باید جدی نگرفته‌ایم.

استانداردهای طرح لرزه‌ای

 ٣ طراحی مناسب و وجود استانداردهای طرح لرزه‌ای یکی از عوامل مهم و کلیدی است، اما چنان‌که گفته شد، همه ماجرا نیست. برای روشن‌شدن مفهوم طرح لرزه‌ای، ذکر یک مثال بی‌مناسبت نیست. فرض کنید یک نفر در یک اتوبوس در حال حرکت ایستاده است. راننده اتوبوس به شکل ناگهانی ترمز می‌زند. بدیهی است این فرد ایستاده، به سمت جلو پرت می‌شود. نیرویی که این فرد را به جلو پرت کرد، چیست؟ پاسخ خلاصه، «اینرسی» است. اینرسی منجر به پرت‌شدن فرد می‌شود و هر چه این فرد چاق‌تر (سنگین‌وزن‌تر) باشد، «شدیدتر» پرت می‌شود. چون نیروی اینرسی، متناسب با جرم فرد است. همین ماجرا را در ساختمان هم در نظر بگیریم. سازه‌ای که بر زمین واقع شده و دارای «اینرسی سکون» است، به یکباره با حرکت زمین مواجه می‌شود و بسته به جرم ساختمان، «نیروی جانبی زلزله» به آن وارد می‌شود. در زمینه مبانی طرح لرزه‌ای، درمجموع می‌توان گفت در تحلیل استاتیکی، نیروی جانبی زلزله در ژاپن حدودا دو برابر ایران در نظر گرفته می‌شود. اما این امر به دلیل شرایط جغرافیایی کشور ژاپن و ریسک بالای زلزله صورت می‌پذیرد. ژاپنی‌ها در تدوین استانداردها و مقررات ملی، تجارب کشور آمریکا و تجارب زلزله‌های گذشته خود را به صورت توأم به‌کار گرفته‌اند تا شرایط اقلیمی کشور به بهترین شکل در استانداردها لحاظ شود.

کیفیت مصالح

٤  مطالعات گسترده‌ای در جهت ارتقای کیفیت مصالح صورت پذیرفته است. این امر به مفهوم استفاده از مصالح اعلا نبوده، بلکه مصالح متداول و عمومی، با کیفیت بهتری وارد بازار شده است. برای مثال، در صنعت فولاد، توجه به بالاتربردن «مقاومت» فولاد نبوده، بلکه سعی شده «استاندارد فولاد» در جهت به‌کارگیری فولاد با قابلیت «شکل‌پذیری بالاتر» و «ضربه‌پذیری بهتر»، اصلاح شود. یا به عنوان مثالی دیگر، می‌توان به وجود پیچ‌ومهره‌های باکیفیت در بازار برای اتصالات ساختمان‌های با اسکلت فولادی اشاره کرد. وجود مصالح مرغوب در بازار، باعث می‌شود مفروضات طراح، «در عمل» محقق شده و این امر نقش بسیار مهمی در رفتار لرزه‌ای ساختمان دارد.

استفاده از نیروهای کارگری با آموزش فنی حرفه‌ای

٥  استفاده از نیروهای کارگری که گواهی‌نامه گذراندن دوره‌های فنی-حرفه‌ای را دارا باشند، امری بسیار مهم است. برای مثال، جوشکاران ساختمان دارای سهم مهمی در کیفیت عملکرد سازه هستند، درحالی‌که همین امروز می‌بینیم در تهران، جوشکاری ساختمان‌های اسکلت فولادی چندطبقه ازسوی نیروهای بدون صلاحیت انجام می‌شود. در ژاپن، جوشکاری‌ها در کارخانه و به‌وسیله کارگر تخصصی و بستن پیچ‌ومهره در کارگاه و ازسوی کارگر معمولی انجام می‌شود. (هیچ جوشکاری مهمی در کارگاه نصب ساختمان انجام نمی‌شود).

پروسه صدور پروانه احداث ساختمان و پایان کار

٦  پروسه صدور پروانه ساخت و اتمام کار پروسه‌ای بسیار سخت‌گیرانه است. در روند صدور پروانه ساختمان، توجه‌ها بیشتر از «معماری» معطوف به «سازه» است. صدور پروانه پایان کار نیز منوط به طی مراحل نظارتی متعدد حین ساخت است. به‌اجمال باید گفت «این سخت‌گیری» دستگاه‌های نظارتی، اثر چشمگیری در ارتقای کیفی ساختمان‌ها داشته است.

نشست‌های تخصصی متعدد در انجمن ساختمان ژاپن

٧  انجمن ساختمان ژاپن با حدود ٣٦ هزار عضو و ١١١ سال قدمت، بزرگ‌ترین انجمن تخصصی در کشور ژاپن محسوب می‌شود. سلسله‌نشست‌های منظم این انجمن (نشست‌های منطقه‌ای) در طول سال، باعث به ‌اشتراک‌ گذاشته‌شدن آخرین یافته‌های دانشگاه‌ها و همچنین تدوین مقررات ملی بسیار قوی و منسجم در کشور شده است. نشست سالانه انجمن ساختمان به مدت سه روز (که با حضور ١٥ تا ٢٠ هزار عضو برگزار می‌شود) را می‌توان زبان مشترک دانش مهندسی زلزله و سازه در این کشور نامید. این هم‌اندیشی یکپارچه، تأثیر و نقش بسزایی در ارتقای دانش مهندسی ساختمان در ژاپن داشته است. در پایان این بحث، گفتن این نکته هم بی‌مناسبت نیست که رشته مهندسی سازه در ژاپن (برخلاف دانشگاه‌های آمریکا) زیرمجموعه دپارتمان «معماری» است و در مجموعه دانشکده عمران، قرار نمی‌گیرد. دلیل این امر، نگاهی است که می‌خواهد همه مباحث مرتبط با «ساختمان» را در یک دانشکده ببیند و نمی‌خواهد گسستگی بین بحث طراحی سازه و بحث معماری ساختمان وجود داشته باشد. (البته در این موضوع ایران نیز مانند آمریکاست و رشته مهندسی سازه در مجموعه دانشکده عمران است و ارتباطی با رشته معماری ندارد). این نگاه مبتنی بر این باور است که طراحی ساختمان و سازه امری کاملا تخصصی است و مهندس عمران (که متولی راه‌سازی، پل‌سازی و... است)، نباید «سازه» طراحی کند و صرفا فردی مجاز به طراحی سازه است که از ابتدا در دپارتمان معماری، آموزش‌های تخصصی ساختمان دیده باشد. درمجموع اینکه گمان شود فقط فرمول‌ها و ضرایب طرح لرزه‌ای باعث کیفیت رفتار ساختمان‌های ژاپنی شده، اشتباهی بزرگ است. سلسله‌ای از امور، تحت قالب رفتاری سخت‌گیرانه ازسوی متولیان نظارت بر امر ساختمان، منجر به احداث تمدنی استوار، بر بستری لرزان شده است.

محمدرضا اسلامی.عضو هیئت‌علمی گروه مهندسی عمران دانشگاه کلمسون