نقش رودابه پس از مادر شدن تغییر کرده و همچون دیگر مادران شاهنامه در سایه کنش های فرزند بیشتر مطرح شده و اهمیت می یابد. او نیز هر چند که مادر یک جهان پهلوان است، اما همچون مادران دیگر، نقش اش تنها به دلسوزی ها، مهربانی ها و نگرانی های مادرانه معطوف می شود و چندان تفاوت و کنش خاصی از او در این مقطع زمانی مشاهده نمی کنیم. پس از زادن رستم او را در چند صحنه آن هم بسیار اندک می بینیم؛ از جمله، آن هنگام که رستم برای رهاساختن کیکاوس راهی شده و مادر در وداع با او اشک می ریزد:۲

بیامد پر از آب رودابه روی

همی زار بگریست دستان بروی

(دفتر دوم، پادشاهی کیکاوس، ۲۰: ۲۷۱)

همچنین در نبرد رستم با اسفندیار، رودابه از شدت نگرانی موی کنده و بر صورت خویش چنگ می-اندازد:

ز سر بر همی کند رودابه موی

بر آواز ایشان همی خست روی

(دفتر پنجم، پادشاهی گشتاسپ، ۳۹۴: ۱۲۱۰)

پس از مرگ رستم

در این مقطع زمانی رودابه زنی است، نازکدل با حساسیت ها و وابستگی های شدید روحی و عاطفی به فرزند که مختص عموم مادران است. رودابه را پس از مرگ رستم، زنی می بینیم که دیگر چیزی برای از دست دادن ندارد و تمام آمال، آرزوها، زحمات و ثمره زندگی اش را بر باد داده اند. مرگ فرزند فشار روحی شدیدی بدو وارد می آورد؛ آنچنان که به رفتارها و عکس العمل های همسر خود زال در مواجه با مرگ فرزندشان خرده می گیرد و او را سرزنش می کند، ولی چون پاسخ قانع کننده ای از نظر خود دریافت نمی کند و در نتیجه نمی تواند این بحران را به تنهایی پشت سر گذارد دچار نوعی جنون موقت می گردد.

پس از مرگ رستم، رودابه با بیقراری تمام، به زال اعتراض می کند که چرا در اندوه فرزندشان آه و ناله ای سر نمی دهد و زال پاسخ می دهد؛ غم گرسنگی بالاتر از غم مرگ عزیزان است:

بدو گفت زال: ای زن کم خرد

غم ناچریدن بدین بگذرد!۳

(دفتر پنجم، پادشاهی گشتاسپ، ۴۶۴: ۳۰۵)

رودابه از گفتار همسرش به شدت آشفته شده و سوگند می خورد که از خواب و خوراک دست بکشد تا بدین وسیله نادرستی گفتار و اندیشه زال را به وی ثابت کند:

ز خوردن یکی هفته تن بازداشت

که با جان رستم به دل راز داشت

(همان: ۳۰۸)

عواقب این اعتصاب غذا از میان رفتن بینایی چشم، ضعف و لاغری، افسردگی شدید و جنون موقت است:

ز ناخوردنش چشم تاریک شد

تن پهلوانیش باریک شد

سر هفته را زو خرد دور شد

ز دیوانگی ماتمش سور شد

(همان: ۳۰۹- ۳۱۰)

گرسنگی و جنون ناشی از آن، تا حدی به رودابه فشار می آورد که نیمه شب به مطبخ آمده و ماری مرده را که در آب آشپزخانه (گویا حوضچه مطبخ های خانه های قدیم) افتاده بود گرفته و می خواهد آن را به دهان ببرد که کنیزش مانع از انجام این کار می شود و او را به ایوان برده و به وی غذا می دهند تا اندک اندک حالت جنونش از میان برود.

به روایت ثعالبی پس از آنکه جنون در رودابه از میان می رود اعتراف می کند که: «به خدا سوگند که زال راست گفته بود که گرسنگی سخت ترین است». (ثعالبی، ۱۳۶۸: ۲۳۹) فردوسی نیز این صحنه را چنین روایت می کند:

چو بازآمدش هوش، با زال گفت

که گفتار تو با خرد بود جفت

هر آنکس که او را خور و خواب نیست

غم و مرگ با جشن و سورش یکیست

(دفتر پنجم، پادشاهی گشتاسپ، ۴۶۵: ۳۲۰- ۳۲۱)

به هر روی این بخش از روایت، متضمن نکاتی اخلاقی است که خالقی مطلق درخصوص آن معتقد است: «روایت دیوانه شدن رودابه را برای این موضوع ساخته اند که چون ما همه دیر یا زود خواهیم مرد، پس در مرگ عزیزان خود نباید بیش از اندازه اندوه خوریم، بلکه به داد خداوند خرسند باشیم. در پایان داستان رستم و سهراب نیز آمده است: که با مردگان آشنایی مکن!

پی نوشت:

۱٫ بن مایه سخت زایی نه تنها در اساطیر ایران که برجسته ترین و مشهورترین آن ها «رستم» است دیده می شود، بلکه در اساطیر جهان نیز وجود دارد؛ «هرکول» (هرقل)، «آرتور»، «بهرام» و «ایندره» نیز از جمله مواردی هستند که به روش سخت زایی از «پهلوی مادرانشان» زاییده شده اند. دو ایزدبانوی «آتنه» و «مینروا» اله های جنگ و خرد در روم باستان و یونان نیز به روش سخت زایی از «شقیقه های مادرانشان» متولد شده اند. (علامی- خجسته، ۱۳۹۵: ۴۱۶)

۲٫ لازم به ذکر است که براساس متن الحاقی، رودابه در صحنه آوردن تابوت سهراب و وداع با او نیز بسیار اشک می ریزد و ناله و فغان سر می دهد:

چو رودابه تابوت سهراب دید

دو دیده چو دو جوی خوناب دید

به زاری همی مویه آغاز کرد

همی برکشید از جگر باد سرد…

(دفتر دوم، پادشاهی کیکاوس، ۱۹۷: پاورقی)

۳٫ به روایت ثعالبی این امر در قالب پرسشی از سوی رودابه صورت می گیرد: «چون رودابه مادر رستم، شیون و زاری را به آخرین درجه رسانید، از زال پرسید: آیا در جهان بلایی سخت تر و دردناک تر از آنچه ما به آن دچار شده ایم هست؟ گفت آری گرسنگی!». (ثعالبی، ۱۳۶۸: ۲۳۸)