قضا و قضاوت در نگاهی عمومی، راهکاری است برای یافتن حق، برقراریِ عدل و رساندن حق به صاحب آن. قضاوت در واقع از یکسو مسیری است که حق جویان را امیدوار می سازد و از سوی دیگر زورمداران را از رسیدن به آمال و آرزوهای نابه جا باز می دارد. به این ترتیب قضاوت، راه هایی است که به رفع دشمنی و پایان بخشیدن به منازعات می انجامد و حقوق از دست رفته را براساس قوانین دقیق و قابل اجرا به حق داران باز می گرداند. این گونه است که منصب قضا، ظریف ترین، حساس ترین، مهم ترین و در عین حال یکی از خطیرترین مناصب اجتماعی از دیدگاه اسلام به شمار می رود.

چیستی قضا و قضاوت

کلمه قضا از واژگانی است که در لغت عرب معانی متعددی مانند حکم، علم، قول، امر و فعل را در بر می گیرد؛ اما به طور معمول به معنای حکم به کار برده می شود. در داستان حضرت موسی علیه السلام از قول ساحران خطاب به فرعون آمده است: «فَاقضِ ما اَنت قاضٍ؛ هرگونه می خواهی حکم کن». از سوی دیگر در اصطلاح فقها، قضا عبارت است از ولایت بر حکم که این ولایت از سوی حکومت اسلامی به کسانی که شایستگی این منصب را دارند، تفویض می شود. نتیجه آن که در شکل گیریِ یک جامعه و دوام و بقای آن و نیز برقراری امنیت و سلامت اجتماعی، وجود قاضی، انجام قضاوت و پذیرش آن، از پایه های بنیادین و اساسی به شمار می آید.

شرایط قضاوت از دید قرآن

از جمله مباحثی که در قرآن به زوایای گوناگون آن پرداخته شده، مبحث قضاوت و شرایط آن است. در این جا به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم: الف) پای بندی به عدل: خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: «اگر میان مردم داوری می نمایی، با عدالت داوری کن؛ چرا که خداوند عادلان را دوست دارد». ب) تحقیق: از راهکارهای اصلی در صدور حکم، تحقیق است. نمونه قرآنی این مسأله، در داستان حضرت سلیمان علیه السلام است که در مورد خبر هُدهُد فرمود ما تحقیق می کنیم تا ببینیم راست گفتی یا از دروغگویانی. ج) حل مشکل خانوادگی: اختلافات خانوادگی دیگر مسأله ای است که قرآن حضور داور را از سوی طرفین برای حل مسأله لازم می داند. قرآن تصریح می کند که اگر این دو داور تصمیم به اصلاح داشته باشند، خداوند به آن ها کمک می نماید. پاسداری از انصاف، حاضر بودن متهم و جرم شناسی، از دیگر شاخص های قضاوت صحیح از نگاه قرآن است.

ویژگی های قاضی از دیدگاه اسلام

از خصوصیات دین اسلام در مسأله قضاوت، قرار دادن ویژگی های خاص برای قضاوت است؛ در حالی که در سیستم های قضایی جهان، تنها ملاک برای نشستن بر مسند قضاوت، حقوق دان بودن می باشد. برخی از شایستگی هایی که در اسلام برای قاضی مورد تأکید قرارگرفته عبارت است از: آشنایی با نیازهای فردی و اجتماعی مردم؛ دانایی از قوانین حقوقی و مقوله انسان شناسی؛ وارستگی از هوا و هوس؛ تسلط بر قوانین الاهی و قدرت بهره گیری از دریافت های اجتهادی. چنین فردی که از لحاظ علمی و عملی واجد شرایط قضا باشد، در واقع به عنوان نماینده خدا و براساس موازین دینی به قضاوت می پردازد.

قضاوت از دیدگاه پیامبر صلی الله علیه و آله

یکی از آموزه های دینی که مورد تأکید و سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله نیز قرار گرفته، رفتار به عدل و حکم بر اساس عدالت است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تصریح فرموده اند: «هر کس که میان دو نفر داوری نماید، اما به حق میانشان قضاوت نکند، لعنت خدا بر او خواهد بود». بر همین اساس تأکید کرده اند اگر کسی به داوری انتخاب گردید، باید در نحوه سخن گفتن با طرفین، یگانگی را مراعات کند. از دیگر سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله آن است که «اگر خدا برای قومی نیکی بخواهد، خردمندان میان آنان قضاوت کنند، و اگر بدی قومی را بخواهد، نادانان را بر مسند قضاوت آنان بنشاند».

قضا و قضاوت از دیدگاه امام علی علیه السلام

امام علی علیه السلام در زمان خلافت ظاهری خود، مقوله قضاوت را تبیین نمود و ویژگی های قاضیِ نظام اسلامی را مطرح ساخت. از دیدگاه آن حضرت علیه السلام خصوصیات مورد نیاز برای قاضی عبارت است از؛ برتری علمی، عملی و اخلاقی؛ توانایی قضایی؛ پرهیز از خشم و تسلط بر اعصاب؛ وارستگی از طمع و چشم داشت مالی و مقام دنیوی؛ ژرف اندیشی و تعمق در جوانب موضوع؛ مهارت در احتجاج و قدرت استدلال؛ دوری از خودپسندی و پرهیز از پذیرش ستایش های بی جا؛ بهره مندی از تیزهوشی و ذکاوت و در نتیجه دوری از ساده لوحی و زودباوری؛ دارا بودن قاطعیت برای صدور حکم پس از مشخص شدن حکم خدا.

بایدها و نبایدها در قضاوت

مسأله قضاوت همانند دیگر مسایل مهم اسلامی، از سوی شارع مقدس با بایدها و نبایدهایی همراه شده که به صورت اجمال به آن پرداخته می شود. قاضی باید از محل قضاوتِ خود اطلاعاتی داشته باشد؛ باید محل رسیدگی به دعاوی مردم در میان شهر و در دسترس همگان باشد؛ باید عدالت را در جلسات دادگاه جلوه گر سازد و پیش از صدورِ حکم دقت و تأمل نماید. هم چنین قاضی نباید یکی از طرفین و یا هر دوی آن ها را به تنهایی بپذیرد و پذیرایی نماید؛ نباید یکی را بر ضد دیگری راهنمایی کند؛ نباید بلندتراز متهم سخن گوید؛ نباید در جلسات دادگاه اظهار کسالت و ناراحتی نماید و نباید در حالت خشم قضاوت کند. در حقیقت رعایت این نکات و عملی شدن بایدها و نبایدها در مقوله قضاوت، باعث می شود نظام قضایی اسلام مقبول همگان واقع شود.

آفات قضاوت از دیدگاه قرآن

قرآن به صورت غیرمستقیم در برخی آیات، به نمونه هایی از آفت هایی که ممکن است قاضی به آن دچار شود، اشاره کرده است. نخستین آفت، وابستگی عاطفی قاضی به معبودهایی جز خداوند است. این مسأله باعث صدور احکامی می شود که عذاب روز قیامت را در پی دارد. نوع دیگر آفت، پیروی از یافته ها و دانسته های پدران و گذشتگان است، که همان نتیجه را به همراه دارد. از دیگر آفات قضاوت، مسأله خودمحوری است که گاه دامن گیر یکی از طرفین می شود و چون حکم را به نفع خود نمی بیند، به جرگه ستمگران می رود. گاهی این آفت باعث می شود تا یکی از طرفین خود را بر حق بداند. زمانی نادیده گرفتن شرایط، هم چون افت دامن گیر قاضی می شود و در واقع چشم و گوش وی، جز خود و منافع خود را نمی بیند. دیگر آفت قضاوت، پندارهای خام است که به صدور حکم می انجامد و باعث می شود تا حکمی باطل در نظر قاضی خوب جلوه کند؛ اگرچه گاهی این قیاس و گمان می تواند منطبق بر حقیقت باشد.

قاضی نالایق از منظر امام علی علیه السلام

امام علی علیه السلام ضمن تشریح ویژگی های قضات بی کفایت، به آثار بد آن ها اشاره می کنند که مضمون آن چنین است: «مردی که مجهولاتی به هم بافته، در میان مردم با نام قاضی به داوری می نشیند و حل مشکلات را بر عهده می گیرد. اگر مشکلی پیش آید، با رأی و نظر دروغین آماده رفع آن می شود. ایده و اندیشه خود را باور می کند و چونان عنکبوتی در بافته های خود فرو می رود. او نادانی است که راه جهالت می پیماید و نابینایی است که درتاریکی، گمشده خود را می جوید. نه راه صدور حکم مشکلات را می داند و نه برای منصب قضاوت صلاحیت دارد. اگر حکمی را نداند، آن را می پوشاند تا نادانی اش آشکار نشود. خون بی گناهان از احکام ظالمانه او در جوشش است و فریاد میراث بر باد رفتگان بلند». امام علی علیه السلام وجود علم و یقین و آگاهی از روایات را در صدور حکم مؤثر می داند و در واقع نتیجه جهالت و نادانی را، زشت شدن معروف و نیکو نمایی منکر بر می شمرد.

امام خمینی رحمه الله و فلسفه قضا و قضاوت

احقاق حق در پرتو حکومت اسلامی

یکی از مهم ترین شئون حکومت اسلامی، برپاداشتن حق و احقاق حقوقِ صاحبان حق می باشد که مستلزم وجود دستگاه قضایی مستقل، مقتدر و عدالت محور است. بر همین اساس، امام خمینی رحمه الله قوه قضائیه را حساس ترین مکان نظام دانسته، آن را پناهگاه ستمدیدگان می دانند و تضعیف آن را برخلاف موازین اسلامی برشمرده اند. از منظر رهبر کبیر انقلاب، مطابقت عملی احکام قوه قضائیه با موازین اسلامی، می تواند نجات بخش و حلّال بسیاری از مشکلات کشور باشد. به دست آوردن رضایت مردم و در نتیجه رضایت خداوند آن زمان عملی خواهد بود که قوه قضائیه در دادخواهی ها و اجرای عدالت و حدود اسلامی، پیاده کردن حقوق اسلام را مدنظرداشته باشد.

قضاوت اسلامی، تضمین سلامت جامعه

قضاوت از جمله اموری است که وجه دوم آن به صورت ظاهری، خشونت، سختی و مغایرت با حقوق و مصلحت بشری است. با این حال همگان معترف اند که حکم قاضی همانند عمل جراحی به نتایج مثبت می انجامد. در واقع محکوم شدنِ یکی از طرفین، حالت طبیعی قضاوت است؛ اما تأکید بر این امر، باعث پاک شدنِ جامعه از عناصر پلید و از رذیلت های اخلاقی می شود. ممانعت از رشد و گسترش فساد، تأمین سعادت و مصلحت جامعه، بیمه شدن حیات معقول و شایسته برای همگان، از رهگذر اجرای احکام قضایی اسلام به دست می آید. این مسأله ای است که امام خمینی رحمه الله با تبیین آن، زیبایی چهره حدود الاهی را آشکار ساختند.

قضاوت براساس واقعیت

استقلال قاضی از مسایلی است که مورد تأکید امام خمینی رحمه الله قرار گرفته است. این بدان معناست که حکمِ شرعی قضات، مادام که خلاف شرع بودن آن در محاکم با صلاحیت ثابت نشده، حتمی و ضروری است. به دلیل اهمیت این اصل، حضرت امام رحمه الله قاضی را موظف می دانند که با رعایت دقت و احتیاط کامل و مراعات همه ضوابط شرعی، بدون ملاحظه شخص و بدون اعتنا به توصیه و دخالت افراد، بی آن که تحت تأثیر مقام یا شخصیتی قرار گیرد، با قدرت و قاطعیت بدون مسامحه و سهل انگاری، در اوج آرامش و متانت و پرهیز از شتاب زدگی و دوری از دخالت حس انتقام جویی، با در نظر گرفتن حضور و نظارت خداوند سبحان، به صدور حکم و افشای رأی بپردازد

قوه قضائیه، آموزشگاه اسلامی

بدون تردید یکی از مهم ترین اهداف حکومت و نظام اسلامی، تربیت انسان و جامعه بشری بر اساس معیارهای الاهی است. به همین دلیل مسأله تعلیم و تربیت، جوهره اصلی نهادهای نظام حکومتی اسلام است. در این میان قوه قضائیه با اجرای حدود الاهی، نقش تربیت خود را ایفا می کند. امام خمینی رحمه الله ضمن تأکید بر این که زندان باید به یک مدرسه آموزش و تربیت اخلاقی تبدیل شود، تصریح فرموده اند: باید منحرفان و گناهکاران، شیرینی عدالت اسلامی را بچشند و به اسلام و نظام اسلامی روی آورند. از دیدگاه امام خمینی رحمه الله ، گویندگان متعهد موظف اند محکومان احکام قضایی را تحت تربیت اسلامی و اخلاقی قرار دهند.

قضاوت، از حوزه تئوری تا مقام عمل

مسأله قضاوت در سال های پیش از شکل گیری نظام اسلامی، در حوزه های علمیه به صورت یکی از دروس نه چندان رایج مطرح بود. کتبی نظیر قضا، شهادات، قصاص، حدود و دیات، به عنوان بخشی از کتب فقهیِ فقهای برجسته اسلامی محسوب می شد و جزء علوم غریبه تلقی می گردید. باتشکیل نظام اسلامی، ضرورت دانایی و تواناییِ علوم قضایی با محوریت اسلام بر همگان آشکار گردید. در این میان بنیان گذار جمهوری اسلامی ضمن تأکید بر همکاری تنگاتنگ حوزه های علمیه با دستگاه قضایی، کارهای قضایی را برای روحانیون امری مقدس و الاهی می دانستند و دوری آن ها از مسند قضا را موجه بر نمی شمردند.