فرض کنید که می خواهید در مورد انجام یک عمل جراحی حیاتی تصمیم بگیرید. در یک حالت، پزشک به شما می گوید: «۹۰ درصد از کسانی که این عمل را انجام داده اند، بعد از ۵ سال هنوز زنده هستند» و در حالتی دیگر پزشک به شما می گوید:«۱۰ درصد از کسانی که این عمل را انجام داده اند، کمتر از ۵ سال زنده مانده اند». کدام یک از این دو حالت بیشتر ممکن است شما را ترغیب به انجام این عمل جراحی کند؟

 متفکران آزادمنش همواره بر ضرورت آزادی انتخاب فردی به عنوان یک حق مسلم انسانی تاکید کرده و رویکردهای مبتنی بر قیم مآبی(Paternalism) را نکوهش کرده‌اند. این در حالیست که مطالعات و شواهد متعددی نشان می‌دهد که انسان به دلیل نابخردی‌های ذاتی، که از ماهیت انسانی وی سرچشمه می‌گیرد، در بسیاری از موارد مطابق با الگوی انسان عقلایی اقتصادی عمل نکرده و در نتیجه از مزایای بالقوه آزادی انتخاب بهرمند نمیشود.

 ریچارد ثیلر، اقتصاددان دانشگاه شیکاگو و همکارحقوقدان وی، کس سانستین، معتقدند که ترجیحات افراد اغلب به طور نامشخص و بر اساس اطلاعات ناقص شکل گرفته و انتخاب‌های آن‌ها نیز در بیشتر موارد تحت تاثیر سوگیری‌هایی نظیر اثر گزینه پیش‌فرض، اثر چهارچوب ذهنی، و هم چنین اثر لنگرهای ذهنی صورت می‌پذیرد. با توجه به این مفروضات که یافته‌های تحقیقاتی بسیاری نیز بر صحت آن ها مهر تایید می‌زند، این دو صاحب نظر دانشگاهی برای نخستین بار در سال ۲۰۰۳ پیشنهاد کردند که سیاست‌گذاران در بخش‌های عمومی و خصوصی بهتر است گونه‌ای از قیم مآبی را به کار گیرند که در عین سوق دادن افراد به سمت گزینه‌هایی که سبب بهبود رفاهشان بشود ، لطمه‌ای به آزادی فردی آن‌ها نیز وارد نسازد. «قیم مآبی آزادمنشانه» عنوانی بود که آن ها برای این گونه خاص از قیم مآبی، انتخاب کردند.

 بنا به گفته آن‌ها، قیم مآبی آزادمنشانه یک گونه نسبتا خفیف، نرم و غیردستوری از قیم مآبی است که در آن انتخاب‌های افراد حذف، محدود یا ممنوع نمی‌شود. اگر کسی به هر دلیلی دلش می‌خواهد سیگار بکشد، شکلات فراوان بخورد، یک بیمه سلامت به‌دردنخور را انتخاب کند و یا هیچ پس‌اندازی برای دوران بازنشستگی‌اش کنار نگذارد، هیچ اجبار یا محدودیتی از سوی سیاست‌گذاری که نظریه قیم مآبی آزادمنشانه را به کار می‌بندد، بر او اعمال نمی‌شود. در حقیقت، چنین سیاست‌گذاری با بهره‌گیری از قواعد «معماری انتخاب»، تنها تلنگری به فرد می‌زند تا شاید رفتار صحیح را انتخاب کند؛ رفتاری که خیر و منفعت فردی و اجتماعی را برای وی در پی داشته باشد.

 البته نزدیک به ۷ سال طول کشید تا سیاست گذاران به این نظریه اعتماد کرده و از آن در عمل استفاده کنند. نخستین مرکزی که بر اساس نظریه «قیم مآبی آزادمنشانه» شکل گرفت، تیم بینش های رفتاری (BIT) بود که در سال ۲۰۱۰ در کابینه انگلستان با مشورت ریچارد ثیلر بنا نهاده شد و موفق شد در بعضی حوزه‌ها مانند کاهش خطاها در نسخه های پزشکان، افزایش میزان مالیات های دریافتی و نیز وصول جریمه های رانندگی موثر واقع شود. پس از آن بود که در سایر کشورها نظیر سنگاپور و ایالات متحده نیز واحدهای مشابهی بنیاد گردید.

 اگرچه همچنان، در مورد میزان اثرگذاری استفاده از تلنگرهای رفتاری در اصلاح رفتارهای افراد و نیز مرجع تعیین‌کننده رفتارهای صحیح تردیدهایی وجود داشته و نگرانی‌هایی در مورد سوءاستفاده از قیم مآبی آزادمنشانه توسط حکومت‌های استبدادی و شرکت‌های بزرگ وجود دارد، ولی این نظریه آن چنان توانست کارآیی خود را به اثبات برساند که جایزه نوبل اقتصاد سال 2017 را برای نظریه پرداز اصلی آن یعنی ریچارد ثیلر، به ارمغان آورد.

 وحید اشرفی پژوهشگر اقتصاد رفتاری دانشگاه دوک