نظام وفا فرزند میرزا محمود در سال ۱۲۶۷ خورشیدی در آران به دنیا آمد و تحصیلاتش را در اصفهان آغاز کرد و پس از اتمام دوره صرف و نحو و مقدمات، هم چنین معانی و بیان و بدیع، ادبیات فارسی و عربی، فقه اصول و کلام را آموخت. نظام وفا مدتی در حوزه علمیه قم و مدتی در تهران تحصیل کرد و در این مدت زبان فرانسوی را کامل آموخت. نظام وفا در تهران به آزادیخواهان پیوست و زمانی که محمد علیشاه مجلس را به توپ بست، همراه با آزادیخواهان از مجلس دفاع کرد. نظام وفا پس از کناره گیری از سیاست به تدریس پرداخت. او شاعری شوریده حال بود و رنج ها و مصائبی که متحمل شده بود در سروده هایش به خوبی مشهود است. نظام وفا از استادان نیما یوشیج بود و نیما بخشی از منظومه زیبای خود را به نام افسانه‏ را به وی تقدیم کرده است. معراج دل و حدیث دل از آثار نظام وفا به شمار می‏روند. نظام وفا از شش سالگی به مکتب رفت و خواندن ونوشتن آموخت . پس از تحصیلات مقدماتی به تحصیل علوم ادبی زبان عربی پرداخت . وی چندی در سلک طلاب حوزهٔ علمیه قم به تحصیل مشغول شد و مدتی نیز به تحصیل طب قدیم پرداخت . آنگاه به نجف رفت و مدت دو سال به تکمیل معلومات خود پرداخت و پس از بازگشت به ایران در تهران رحل اقامت افکند . و زبان فرانسه را در مدرسه آلیانس فرا گرفت . در خلال این احوال، وارد فعالیت سیاسی گردید و هنگامی که مجلس شورای ملی به امر محمد علی شاه به توپ بسته شد، او در مدرسهٔ سپهسالار همراه مجاهدین مشغول دفاع بود . مدتی نیز دستگیر و زندانی گردید . پس از آزادی دست از فعالیت‌های سیاسی کشید و به کار تدریس و تعلیم مشغول شد. و مدتی در وزارت فواید عامه و سپس در وزارت فلاحت به عنوان رییس بازرسی مشغول کار شد و تا مدیر کلی آن وزارتخانه ارتقاء یافت . نظام وفا پس از کناره گیری از سیاست به تدریس پرداخت . او شاعری شوریده حال بود و رنج‌ها و مصائبی که متحمل شده بود در سروده هایش به خوبی مشهود است . نظام وفا از استادان نیما یوشیج بود و نیما بخشی از منظومه زیبای خود را به نام افسانه‏ را به وی تقدیم کرده است

نظام وفا آرانی شاعر معاصر ایرانی بود. وی از جوانی به شعر سروردن پرداخت.

 استاد ˈ نظام وفا آرانی ˈ در سال 1267 خورشیدی در شهرستان آران و بیدگل به دنیا آمد.

پدرش میرزا محمود آرانی، امام جمعه کاشان، مردی جهان دیده، آزاد و صاحب تالیفات مختلف و مادش ˈ منور ˈ زن هنرمندی بود که علاوه بر خطاطی شعر می سرود و ˈ حیا ˈ تخلص می کرد.

نظام وفا از شش سالگی به مکتب رفت و خواندن و نوشتن آموخت. پس از تحصیلات مقدماتی به تحصیل علوم ادبی زبان عربی پرداخت و چندی نیز در سلک طلاب حوزه علمیه قم به تحصیل علوم دینی و همچنین علم طب مشغول شد و مدتی نیز به تحصیل طب قدیم پرداخت.

نظام وفا به مدت دو سال در شهر نجف به تکمیل معلومات خود پرداخت و پس از بازگشت به ایران زبان فرانسه را در مدرسه ˈ آلیانس ˈ تهران فرا گرفت.

این شاعر پر آوازه معاصر، زمانی که مجلس شورای ملی به دستور محمد علی شاه به توپ بسته شد، در مدرسه ˈ سپهسالار ˈ همراه مجاهدین مشغول دفاع بود و به همین دلیل مدتی نیز به دست ماموران حکومتی دستگیر و زندانی شد.

فضای استبدادی حاکم بر دوران حیات وفا، چندان با روحیات شاعرانه این شاعر شریف خطه کویر سازگار نبود و وی پس از آزادی از زندان دست از فعالیت‌های سیاسی کشید و به کار تدریس و تعلیم در مدرسه ˈ سن لویی ˈ مشغول شد.

گفته اند استاد نظام وفا آرانی، معلمی مشفق و رفیقی شفیق برای دانشجویانش بود و همیشه آنان را به عنوان ˈفرزندˈ خطاب می کرد.

مصداق بارز سلوک نیک وفا با شاگردانش را می توان در مورد ارتباط او با ˈنیما یوشیجˈ پدر شعر نو فارسی ذکر کرد.

نیما برای فرا گرفتن زبان فرانسه به مدرسه سن لویی رفت اما در درس چندان موفق نبود؛ تنها در درس نقاشی و ورزش نمرات خوبی کسب می کرد؛ سال های اول مدرسه اش به زد وخورد با بچه ها گذشت و هنر او خوب پریدن از دیوار مدرسه برای فرار بود!

با این وجود استاد نظام وفا آرانی با تشویق ها و راهنمایی های خود توانست از ˈ علی اسفندیاری ˈ نوجوان ، پرتحرک و بی توجه به کتاب و درس، شاعری یگانه تربیت کند گه با پایه گذاری شعر نو فارسی ، فصلی جدید را در تاریخ ادبیات کشور بگشاید.

نیما خود در این باره می گوید: در مدرسه، مراقبت و تشویق یک معلم خوشرفتار که نظام وفا شاعر بنام امروز باشد، مرا به خط شعر گفتن انداخت.

نظام وفا در آن روزگار حاشیه ی شعر نیما اینگونه نوشت: ˈروح ادبی شما قابل تعالی و تکامل است. من مدرسه را به داشتن چون شما فرزندی تبریک می گویمˈ.

این عبارت در نیما اثری شدید گذاشت و او را تشویق کرد که برای جلب نظر استاد بیشتر تلاش کند و به افتخار ادبیات ایران تبدیل شود.

نیما نیز به پاس این تشویق ها و راهنمایی های استاد نظام وفا، شعر مانای ˈافسانه ˈ خود را به پیشگاه معلم و استادش، نظام وفا تقدیم کرد و در دیباچه این کتاب نوشت: ˈ به پیشگاه استاد ˈ نظام وفا ˈ تقدیم می‌کنم، هرچند که می‌دانم این منظومه هدیه ناچیزی‌ست، اما او اهالی کوهستان را به سادگی و صداقتشان خواهد بخشیدˈ.

از نظام وفا تاکنون آثار متعددی همچون ˈ یادگار سفر اروپا ˈ شامل دیدنی ها و نامه های دوستانه ، ˈ مثنوی حبیب و رباب ˈ شامل نظم و نثر و نمایشنامه های ˈستاره و فروغˈ، ˈفرزانه و فروزˈ، ˈبهرام و ناهیدˈ و منظومه های ˈپیروزی دلˈ ‌و ˈگذشته هاˈ به چاپ رسیده است.

وی درشعر ˈنظامˈ تخلص می کرد و کلیات اشعارش نزدیک به پانزده هزار بیت است.

طومار 78 سال حیات پر نشیب و فراز و زندگی آزادانه و صادقانه استاد نظام وفا در روز پنجشنبه اول بهمن 1343شمسی بر اثر سکته مغزی در بیمارستان پاستور تهران بسته و پیکر بی جانش در جوار بقعه حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) شهر ری به خاک سپرده شد.

نظام وفا شاعر غزل سراست و شعر وی گیرا و آرامش بخش و با زبانی ساده و بی تکلف سروده شده است.

ˈ برتلس ˈ در کتاب تاریخ مختصر ادبیات ایران می نویسد: ˈشعر نظام گیرایی مخصوص دارد و پاکیزه و بی‌عیب، آرام‌ده و تسلیت ‌بخش است.

وفا قواعد شعر کلاسیک را دقیقا رعایت می‌کند و در قالب‌های معمول شعر فارسی احساسی‌ترین مضامینی را که در آغاز قرن نوزدهم میلادی، دل‌های مردم دنیای غرب را مسحور ساخته بود بیان می‌کندˈ

استاد نظام وفا آرانی معتقد بود ˈزندگانی شاعر خواب و رویایی بیش نیست و وقتی خواب ابدی و مرگ شاعر را فروگرفت، مانند آن است که از این پهلو به آن پهلو غلطیده استˈ.

نام استاد نظام وفا هرچند در سروده ها و نوشته های پرمغز وی و همچنین مجموعه ˈ افسانه ˈ نیما یوشیج، که از جمله آثار جاودان ادبیات ایران به شمار می رود زنده است اما گرامی داشت نام و یاد این شاعر آزاده اهل خطه کویر در زادگاهش آران و بیدگل به فراموشی سپرده شده است.

چندی پیش به همت شهرداری آران و بیدگل خیابانی در مرکز این شهر احداث و به پاس جایگاه رفیع استاد پدر نو شعر فارسی، این خیابان به نام ˈ نظام وفا ˈ نامگذاری شد.

با این حال چندی است صحبت از پیگیری عده ای برای تغییر نام خیابان نظام وفا در آران و بیدگل به گوش می رسد.

مساله ای که اعتراض اهل ادب و قلم شهرستان آران و بیدگل شده است و در صورت تغییر نام خیابان نظام وفا ، دیگر یادگاری از این افتخار ادبیات ایران در زادگاهش بر جای نخواهد ماند.

استاد ˈ نظام وفا آرانیˈ شاعری است که به بزرگ منشی و مناعت طبع شهره بود و در جایی می نویسد: ˈ من معتقدم مردم به تدریج می‌میرند ولی مردمیت باقی است. بدن خاک می‌شود ولی روح به افلاک به ساز می‌گردد و دل‌هایی که روی آن کلمه تقوی و محبت نوشته شده به هرجایی که بخواهند پرواز می‌کنند و کاینات در مقابل آن ها سر احترام فرود می‌آورندˈ.