قوه قضاییه به عنوان یکی از قوای سه گانه حاکم در جمهوری اسلامی ایران است که برای اعمال وظایف و اختیارات خود از ساختار خاصی برخوردار بوده و مسئولیت های مختلفی را نیز بر عهده دارد.

- مقدمه
قضا و قضاوت در نگاهی عمومی، راهکاری است برای یافتن حق، برقراریِ عدل و رساندن حق به صاحب آن. قضاوت در واقع از یکسو مسیری است که حق جویان را امیدوار می سازد و از سوی دیگر زورمداران را از رسیدن به آمال و آرزوهای نابه جا باز می دارد. به این ترتیب قضاوت، راه هایی است که به رفع دشمنی و پایان بخشیدن به منازعات می انجامد و حقوق از دست رفته را براساس قوانین دقیق و قابل اجرا به حق داران باز می گرداند. این گونه است که منصب قضا، ظریف ترین، حساس ترین، مهم ترین و در عین حال یکی از خطیرترین مناصب اجتماعی از دیدگاه اسلام به شمار می رود.

 

- نامگذاری روز قوه قضائیه

جهت ارج نهادن به مقام والای قضاء و قضاوت و تكریم از مقام شامخ شهید مظلوم آیةالله  دكتر بهشتی اوّلین مسئول دستگاه قضایی جمهوری اسلامی که در هفتم تیرماه 1360 بر اثر انفجار بمب در محل دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی به شهادت شهید رسید، بنا به پیشنهاد قوه قضائیه ، مبنی بر نامگذاری هفته اوّل تیرماه به عنوان هفته قوه قضائیه ، این پیشنهاد در تاریخ 27/4/1373 در شورای فرهنگی عمومی مطرح شد و به تصویب رسید.

 

- قضا و قضاوت چیست ؟
کلمه قضا از واژگانی است که در لغت عرب معانی متعددی مانند حکم، علم، قول، امر و فعل را در بر می گیرد؛ اما به طور معمول به معنای حکم به کار برده می شود. در داستان حضرت موسی علیه السلام از قول ساحران خطاب به فرعون آمده است: «فَاقضِ ما اَنت قاضٍ؛ هرگونه می خواهی حکم کن». از سوی دیگر در اصطلاح فقها، قضا عبارت است از ولایت بر حکم که این ولایت از سوی حکومت اسلامی به کسانی که شایستگی این منصب را دارند، تفویض می شود. نتیجه آن که در شکل گیریِ یک جامعه و دوام و بقای آن و نیز برقراری امنیت و سلامت اجتماعی، وجود قاضی، انجام قضاوت و پذیرش آن، از پایه های بنیادین و اساسی به شمار می آید.

 

- بایدها و نبایدها در قضاوت
مسأله قضاوت همانند دیگر مسایل مهم اسلامی، از سوی شارع مقدس با بایدها و نبایدهایی همراه شده که به صورت اجمال به آن پرداخته می شود. قاضی باید از محل قضاوتِ خود اطلاعاتی داشته باشد؛ باید محل رسیدگی به دعاوی مردم در میان شهر و در دسترس همگان باشد؛ باید عدالت را در جلسات دادگاه جلوه گر سازد و پیش از صدورِ حکم دقت و تأمل نماید.

 

هم چنین قاضی نباید یکی از طرفین و یا هر دوی آن ها را به تنهایی بپذیرد و پذیرایی نماید؛ نباید یکی را بر ضد دیگری راهنمایی کند؛ نباید بلندتراز متهم سخن گوید؛ نباید در جلسات دادگاه اظهار کسالت و ناراحتی نماید و نباید در حالت خشم قضاوت کند. در حقیقت رعایت این نکات و عملی شدن بایدها و نبایدها در مقوله قضاوت، باعث می شود نظام قضایی اسلام مقبول همگان واقع شود.
- وظایف قوه قضائیه
قوه قضائیه در کشور جمهوری اسلامی ایران یکی از نهادهای حکومتی است که در عرض دو قوه مجریه و مقننه و مستقل از آن‌ها می‌باشد. هدف از این نهاد تضمین حقوق فردی و اجتماعی، تحقق صلح، عدالت و امنیت است.
اهم وظایف این قوه بر اساس اصل 156 قانون اساسی عبارت است از:
1- رسیدگی و صدور حکم در مورد تظلمات، تعدیات، شکایات، حل و فصل دعاوی و رفع دشمنی و اخذ تصمیم و اقدام لازم در آن قسمت از امور حسبیه که قانون معین می‌کند.
2- احیای حقوق عامه و گسترش عدل و آزادی های عمومی
3- نظارت بر حسن اجرای قوانین
4- کشف جرم و تعقیب، مجازات و تعزیر مجرمین و اجرای حدود و مقررات مدون جزایی اسلام
5- اقدام مناسب برای پیش گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین.

 

- وظایف رئیس قوه قضائیه نیز عبارت است از:
1- اداره امور قوه قضاییه.
2- ایجاد تشکیلات لازم در دادگستری به تناسب مسئولیتهای اصل یکصد و پنجاه و ششم.
3- تهیه لوایح قضایی متناسب با جمهوری اسلامی.
4- استخدام قضات عادل و شایسته و عزل و نصب آنها.
5- پیشنهاد عفو و یا تخفیف مجارات مجرمان(بر اساس بند 11 اصل 110 قانون اساسی).
6- معرفی شخصی جهت تصدی مقام وزارت دادگستری.
7- رسیدگی به دارایی های مقامات سیاسی.
8- تعیین نماینده در صدا و سیما.
9- پیشنهاد اعضای حقوقدان شورای نگهبان.


- قوه قضائیه انجام وظایف قانونی خود را بر اساس ارکان و سازمانهایی انجام می دهد که عبارتند از:
1- داددسراها و دادگاهها.
2-دیوان عالی کشور.
3- دیوان عدالت اداری.
4-سازمان بازرسی کل کشور.
5-سازمان قضایی نیورهای مسلح.
6- سازمان زندانها و اقدامات تامینی و تربیتی.
7-سازمان ثبت اسناد و املاک کشور.
8-سازمان پزشکی قانونی.