خواجه نصیرالدین محمد بن حسن جهرودی طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی از اهالی جهرود از توابع قم بود که در تاریخ ۱۵ جمادی الاول سال ۵۹۷ هجری قمری ولادت یافت.

او به تحصیل دانش، علاقه زیادی داشت و از دوران جوانی در علوم ریاضی و نجوم و حکمت سرآمد شد و از دانشمندان معروف زمان خود شد.

خواجه نصیرالدین طوسی ستاره درخشانی بود که در افق تاریک مغول درخشید و در هر شهری پا گذارد آنجا را به نور حکمت و دانش و اخلاق روشن کرد.

در آن دوره تاریک و در عصری که شمشیر تاتار و مغول خاندانهای کوچک و یا بزرگ را از هم پاشیده بود و جهانی از حملات مغولها به وحشت فرو رفته و همه در گوشه و کنار منزوی و یا فراری می شدند و بازار کسادی دانش و جوانمردی و مروت بود و فساد حکمفرما، وجود و بروز چنین دانشمندی مایه اعجاب و اعجاز است.

● خاتم فلاسفه - عقل هادی عشر

خواجه نصیر را دسته ای از دانشوران خاتم فلاسفه و گروهی او را عقل حادی عشر نام نهاده اند. بهرحال خواجه نصیرالدین دوره تحصیل ابتدایی را نزد دائی خود "بابا افضل ایوبی کاشانی" و "فخرالدین داماد" که او شاگرد "صدرالدین سرخسی" و او شاگرد "افضل الدین جیلانی" و او شاگرد "ابوالعباس ریوگیری" و او شاگرد "بهمن یار" از شاگردان "شیخ الرئیس ابوعلی سینا" بوده ،تحصیل کرد.

● تالیف اخلاق ناصری

شهید ثانی در رساله چهل حدیث خود می نویسد محققاً خواجه نصیر در علوم منقول شاگرد پدرش بود که او از شاگردان فضل اله راوندی بود و او نیز از شاگردان ثقه الاسلام سید مرتضی علم الهدی است.

یکی از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی است. علامه حلی در مورد استادش می گوید:

خواجه نصیرالدین طوسی افضل عصر ما بود و از علوم عقلیه و نقلیه مصنفات بسیار داشت او اشرف کسانی است که ما آنها را درک کرده ایم، خدا نورانی کند ضریح او را. قرائت کردم در خدمت او الهیات، شفای ابن سینا و تذکره ای در هیئت را که از تالیفات خود آن بزرگوار است. پس او را اجل محتوم دریافت و خدای روح او را مقدس کند."

در آن روزگاری که آوازه دانش خواجه نصیرالدین به اطراف و اکناف رسیده بود، رئیس ناصرالدین محتشم که از دانشوران اسماعیلیه بود به دیدار خواجه مایل شد و او را به قائنات دعوت کرد و مقدم او را بسیار گرامی داشت و خواجه مدتها در آنجا بود و کتاب تهذیب الاخلاق ابن مسکویه را به پارسی ترجمه و شرح داد و بنام اخلاق ناصری تالیف کرد.

● توجه مغول به خواجه نصیرالدین طوسی

خواجه نصیرالدین طوسی در تمام امور کشوری و لشگری مغول برای نیل به مقاصد مدنظر خود دخالت داشت و تا اندازه ای که توانست از پیشامدها و سختی های ناگوار که متوجه جامعه مسلمین می شد جلوگیری می کرد، گاهی با سخنان علمی و زمانی با گفتگوهای مختلف و هنگامی با اندرزهای سیاسی مقاصد مهم اساسی خود را با دست هلاکوخان انجام می داد. پیشرفتهای علمی و نوازش فضلاء و علما با دست خواجه صورت می گرفت و روی این نظریات روزبروز در دربار هلاکو محبوبتر شده و مورد توجه خاص ایلخان قرار گرفت.

خواجه نصیرالدین همیشه اصول مقاصد دینی را نصب العین خود قرار داده و تمام حرکات سیاسی و علمی که شایسته یک مرد دینی آشنا به مصالح اجتماعی و سیاسی اسلامی است بکار می بست.

یکی از اقدامات مهم خواجه نصیرالدین طوسی تشویق هلاکوخان به فتح بغداد و برانداختن دودمان عباسی و کشتن خلیفه به دست ایلخان مغول بود.

● ترویج مدهب شیعه اثنی عشری

محقق طوسی به اتفاق کلیه مورخین آن عصر بر عقل هلاکو چیره شد و تا می توانست از قدرت و تسلط او بنفع کشور خود استفاده می کرد و به جهان علم و ادب و ترویج مذهب شیعه اثنی عشری خدمت کرد.

وی به نیروی اراده و تدبیر خود توانست عقاید و آراء خود را بنام دلالت های فلکی عملی ساخته و از اوهام و خرافاتی که مانند حسام الدین منجم ها بنام نجوم می گفتند جلوگیری کند.

رفتن محقق طوسی به حله برای زیارت شیخ نجم الدین ابوالقاسم حلی مولف کتاب شرایع الاسلام تاثیر عمیقی در محافل علمی اسلامی ایجاد کرد و یک درس عبرتی بود که تاکنون داستان آن بر سر زبانها است.

● بنیاد رصدخانه مراغه

از جمله اقدامات دیگر خواجه نصیرالدین طوسی که تاریخ هیچوقت آن را فراموش نخواهد کرد بنیاد رصدخانه مراغه است که از یادگارهای علمی و فلکی خواجه طوس محسوب می شود .

این رصدخانه بدست او با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شد. این رصدخانه از مشهورترین رصدخانه های اسلامی است که در شرق نزدیک خاورمیانه ذکر شده و آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاکنون با این همه تطورات و تغییراتی که در جهان پدید آمده باز نام آن رصدخانه هنوز با اسم بانی آن بر سر زبانهاست.

به دستور محقق بزرگ طوسی فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی معمار معروف آن عصر ساختمان وسیع و با شکوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع کرد و محلی که برای رصدخانه انتخاب شده بود، تلی است که در شمال غربی شهر مراغه واقع شده بود و اینک بنام رصد مراغه معروف است.

برای کمک به رصدخانه علاوه بر کمکهای مالی دولت اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود که از عشر آن برای رصدخانه و خرید وسائل و اسباب و آلات و کتب استفاده می کرد.

● بنیاد کتابخانه

در نزدیکی رصدخانه کتابخانه بزرگی و بسیار عالی ساخته شد که در حدود چهارصد هزار جلد کتاب نفیس برای استفاده دانشمندان و فضلا قرار داده شد که از بغداد و شام و بیروت و الجزیره بدست آورده بودند

● بنیاد مدرسه علمیه

در کنار رصدخانه یک سرای عالی از برای خواجه و جماعت منجمین ساخته بودند و مدرسه علمیه ای جهت استفاده طلاب دانشجویان ساخته شده بود و این کارها مدت ۱۳ سال بطول انجامید، تا اینکه ایلخان هلاکوی مغولی در سال ۶۶۳ درگذشت.

خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار کرد که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود و خللی در کار آنجا رخ ندهد.

بنای رصد خانه مراغه از افراط و تفریط منجمین آن دوره و از اوهام و خرافاتی که بنام دلالت های فلکی انتشار پیدا کرده بود و مغولان آن را دامن می زدند جلوگیری کرد.

● کوه خواجه نصیرالدین طوسی در ماه

یکی از دانشمندان مشهور امریکا بنام فاندیک در یکی از تعلیقات خود می نویسد:‌ دانشمندان نجومی اروپا برای هر یک از کوههای کره ماه نامهایی از فضلای جهان را که خدمات شایسته ای به جهان علم کرده اند نام گذاری نموده اند از جمله یکی از کوههای کره ماه بنام خواجه نصیرالدین طوسی نامگذاری شده است.

● تالیفات

برخی تالیفات خواجه نصیرالدین طوسی شامل: شرح اشارت ابن سینا، تجرید الاعتقاد ،التذکره فی علم الهیئت بنام تذکره نصیریه، تحریر المجسطی در هیئت و نجوم،اخلاق ناصری،اوصاف الاشراف در عرفان، الادب ابوخیر للولد الضغیر با اشعار عربی و پارسی ازخود خواجه، جواهر الفرائض ـ اصول علم فرائض و مواریث،اساس الاقتباس در فن منطق، بیست باب در اصطرلاب در علوم غریبه، زیج ایلخانی و مثلثات کروی هستند.

همچنین رسالات و کتابهای متعددی در منطق و هیئت از خواجه باقیمانده است.

تالیفات خواجه به سال ۱۶۵۲ میلادی به زبان لاتین در لندن و همچنین در مصر و هندوستان و ایران چاپ شد.

● وفات خواجه نصیرالدین طوسی

در سال ۶۷۲ هجری قمری خواجه نصیر با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت که بقایای کتابهای تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه ارسال کند، اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ ۱۸ ذی الحجه سال ۶۷۲ هجری قمری در بغداد دارفانی را وداع گفت و جسدش را به کاظمین انتقال داده و در جوار دو امام معصوم مدفون شد.