ن
نوخسروانی ها
همچنان این پیرسر فانوس می سوزد؛
"برف" با شعله ی سپیدش سرد
تاریِ شب را می افروزد...

علیرضا رجبعلیزاده کاشانی نوخسروانی ها
 
هر چند نام کی کاوس در متون اوستایی آبان یشت ، بندهای ۴۵ ۴۶ ، بهرام یشت ، بند ۳۹ ، آفرین پیامبر زرتشت ، بند ۲ ، فروردین یشت ، بند ۱۳۲ و زامیاد یشت ، بند ۷۱ بیان شده ، اما در باره اسطوره سفر آسمانی وی در هیچ یک از بندهای یاد شده اشاره ای نشده است تنها در یکی از قطات اوستایی بنام ان ائوگمدئچا ، بند ۶ آمده است که کسی از چنگال مرگ رهایی نیابد ، نه کسی که مانند کی کاوس به گردش آسمان پرداخت و نه کسی که مانند افراسیاب تورانی خود را در آنجا کاخی آهنین به بلندی هزار قد آدمی با صد ستون ساخت …. »( یشت ها ، ج ۲ ، ص ۲۳۰ ) آنچه مسلم است ، از این اسطوره در اوستای دوره ساسانی که امروزه تنها فهرستی از عناوین آن در دینکرد هشتم و نهم باقی است ، بتفصیل یاد شده بود .
افزون بر این ، در متن پهلوی بند هشن ، بخش هجدهم به کارزار آسمانی کاوس اشاره ای کوتاه شده در شاهی کاوس ، در همان هزاره ( هزاره دوم ) ، دیوان ستیزه گر شدند و اشنر به کشتن آمد و اندیشه کاوس را گمراه کردند تا به کار زار آسمان شد و سرنگون فرو افتاد ، فره از او گرفته شد …. ( بهار ، ۱۳۶۹ ، ۱۳۹ ) .
همچنین ، چکیده ای از این اسطوره در فر گرد ۲۱ ، بندهای ۴ ۱۲ از کتاب نهم دینکرد آمده است .اسطوره پرواز کاوس به آسمان در متون دوره اسلامی نیز باز تابیده و مانند در آثار الباقیه ابوریحان بیرونی ، معجم البلدان یاقوت حموی ، تاریخ طبری محمدبن جریر و تاریخ بلعمی ابوعلی بلعمی انعکاس یافته است مانند یاقوت در معجم البلدان می گوید کیکاوس خواست به آسمان عروج کند اما وقتی که پرواز از نظرها غایب شد خداوند به باد امر کرد که او را محافظت نکند آنگاه کی کاوس از فراز آسمان پرتاب گشته و شهر سیراف شاخاب پارس(خلیج فارس) فرو افتاد … ( یشت ها ، ج۱ ، ص ۲۱۶ ).

راویت دینکرد و مقایسه آن با شاهنامه :

از آنجا که مقایسه کتاب نهم دینکرد شرح و تفسیر سه نسک سودگر نسم ، ورشت مانسر نسک و بغ نسک است ، انتظار میرفت که داستان کاوس را با شرح و بسط بیشتری ارایه نماید اما چنین نیست بلکه این داستان به
اختصار و حتی ناقصبیان شده ، احتمالا بدان جهت که شرح مفصل این اسطوره در اوستای دوره ساسانی آمده

بوده و نیز موضوع آن برای خواننده روشن بوده ، نیازی به تکرار آن نبده است (یشتها ، ج ۱ ، ص۲۱۵) .

فر گرد بیست ویمک از کتاب نهم دینکرد داستان کاوس را شاهی او آغاز می کند : …. و در باره پادشاهی کردن کاوس به چیرگی بر هفت اقلیم ، و رواج فرمان او بوسیله دیوان و مردمان ،

سریعتر از گردش دست ، و ساختن هفت خانه بر میانه البرز ک دو سیمین ، دو پولادین ، و دو از

آبگینه ، ….. »

شاهنامه :

یکی خانه کرد اندر البرز کوه که دیو اندر آن رنجها شد ستوه

بفرمود کز سنگ خارا کنند دو خانه بر و هر یکی ده کمند

بیاراست آخر بسنگ اندرون ز پولاد میخ و ز خارا ستون

ببستند اسپان جنگی بدوی هم اشتر عماری کش و راه جوی

دو خانه دگر زآبگینه بساخت زبرجد به هر جایش اندر نشناخت

چنان ساخت جای خرام و خورش که تن یابد از خوردنی پرورش

دو خانه ز بهر سلیح نبرد بفرمود کز نقره خام کرد

یکی کاخ زرین ز بهر نشست برآورد و بالاش داده دو شست

نبودی تموز ایچ پیدا ز دی هوا عنبرین بود و بارنش می

بایوانش یاقوت برده بکار ز پیروزه کرده بر و بر نگار

دینکرد : و باز داشتن بسی دیو مزنی از تباه کردن جهان ، و آنها را به کار خویش بستن ، و مردمی که نیرو ، مغلوب

پیری شده ، و جان ، در شرف بیرون شدن از تن بود ، خانه او را یافتن ، بسرعت پیرامون آن خانه حرکت

کردن ، و پیری را از او بیرون راندن ، و ایشان را نیرو و جوانی باز آمدن ، … »

شاهنامه :

ز درد و غم و رنج دل دور بود بدی را تن دیو رنجور بود

دینکرد : آنگاه دیوان در باره مرگ کاوس همپرسی ( مشورت) کردن و (دیو) خشم مرگ او را بر عهد گرفتن ، و

بسوی کاوس آمدن ، و آن گونه فرمانروایی بزرگ را که بر هفت اقلیم داشت ، در نظر او خوار کردن ، و او را

به فرمانروایی آسمان و جایگاه امشاسپندان آرزومند کردن .

شاهنامه :

چنان بد که ابلیس روزی پگاه یکی انجمن کرد پنهان ز شاه

بدیوان چنین گفت کامروز کار برنج و به سختیست با شهریار

یکی دیو باید کنون نغز دست که داند ز هر گونه رای و نشست

شود جان کاوس بیره کند بدیوان بر این رنج کوته کند …

بیامد بر او زمین بوسه داد یکی دسته گل به کاوس داد

چنین گفت کین فر زیبای تو همی چرخ گردان سزد جای تو ….

دل شاه از آن دیو بیراه شد روانش ز اندیشه کوتاه شد ….

دینکرد : و کاوس ، بسبب فریب کاری ( دیو) خشم و دیگر دیوان همکار او ، به از کار انداختن و نیز به پرواز برای پیکار با یزدان ایستادن .
س
 
 
شاهنامه :

پر اندیشه شد جان آن پادشا که تا چون شود بی پر اندر هوا

دینکرد :

و باز نگشتن ، و آنسوی البرز با بس دیو و مردم دروند تا پر – تاریکی فراز تاختن ، و بدان کناره ، فره کیانی به پیکر گل بودن .

شاهنامه :

بگرداندش سر ز یزدان پاک فشاند بر آن فر زیباش خاک

دینکرد :

و کاوس همراه با سپاه به بالا پرواز کردن ، و نیز بواسطه آن باور نو با برترین یزدان پیکار کردن ، و از آن نادانی ( باز ) نگشتن .

شنیدم که کاوس شد بر فلک همی رفت تا بررسد بر ملک

دینکرد :

و سپاس کاوس از آن بلندی به زمین فرو افتادن ، و کاوس به دریای فراخکرت پرواز کردن .

شاهنامه :

نگوسار گشتند ز ابر سیاه کشان بر زمین از هوا تخت شاه

دینکرد :

و این نیز گوید که بجز او ، کسی دیگر نیز از پس او پرواز کردن ، آنگاه ، او اینگونه برای بهم آراستن بدنبال او پرواز کرد نریوسیگ ، فراخی دهنده جهان ، برای باز گرداندن آن کس .
آن خسرو زاده نشده ، آنگاه ، برای بهم آراستن ، آنگونه بانگ برداشت چون سپاهی هزارگانه که مزن ! ای نریوسنگ فراخی دهنده جهان ! چه اگر این مرد را بزنی ، ای نریوسنگ فراخی دهنده جهان ! آنگاه به یافتن یافته نشود نابود کننده دستور توران ، زیرا از این ، مردی زاید که نام او سیاوش است ، و از سیاوش من زاده شوم که خسرو ام ، که آن دلیر ترین تورانی را که لشگر و سپاه بیش تباه کند ، آنگاهش به دین بهی و شجاعت فراز رسم و سپاه و لشگر او را تباه کنم ، و پادشاه توران را گریزان کنم .
با آن سخن ، فروهر خسرو ، نریوسنگ ، فراخی دهنده جهان را آرام کردن ، و با آن سخن ، او را فراز هشتن ، و بدان ، کاوس زنده شدن .

شاهنامه :

نکردش تباه از شگفتی جهان همی بودنی داشت اندر نهان

سیاوش ازو خواست کآید پدید ببایست لختی چمید و چرید

بجای بزرگی و تخت نشست پشیمانی و درد بودش بدست

مشابهت ها و مغایرت های اسطوره پرواز کاوس در دو متن شاهنامه و دینکرد :
بنای هفت خانه بر البرز بوسیله کاوس ، هپرسی و انجمن اهریمن بمنظور بیراه کردن کاوس ، پرواز کاوس بر آسمان ، بر کنار شدن فره کاوس و گل آلود شدن ، فرو افتادن کاوس از آسمان ، و سرانجام ، زنده ماندن او بواسطه تقدیری که زایش کی خسرو را در پی دارد ، نکات مشابه برجسته ای هستند که در هر دو روایت دینکرد و شاهنامه فردوسی مطرح شده اند از سوی دیگر :
*شاهنامه بر علت و انگیزه پرواز کاوس به آسمان دلیل روشنی ارائه نمی دهد احتمالا متون مورد استفاده شاعرگزارشهای متناقضی در این زمینه داشته اند به هر حال ، شاعر قضاوت در این باره رابه عهده خواننده خردمند
می سپارد :

شنیدم که کاوس شد بر فلک همی رفت تا بررسد بر ملک

دگر گفت از آن رفت بر آسمان که تا جنگ سازد به تیر و کمان
س
 
 
حال آنکه گزارشگر دینکرد انگیزه کاوس را فرمانروایی بر آسمان و جایگاه امشاسپندان و بر می شمارد ( بند ۵ )
*شاهنامه وسیله پرواز کاوس را به آسمان چهار عقاب یاد می کند ، در حالی که دینکرد به این نکته اشاره نمی کند .
*در شاهنامه کاوس به تنهایی به آسمان پرواز می کند ، حال آنکه در دینکرد سپاهیان او در این پرواز او را همراهی می کند ( بند ۸ )
* در شاهنامه کاوس به بیشه های آمل و در دینکرد به دریای فراخکرت سرنگون می شود ( بند ۹ )
*در دینکرد ، نریوسنگ ، فرشته پیام آور اهوره مزدا بدنبال کاوس در پرواز است تا از ورود او به آسمان جلوگیری کند ( بند ۱۰ ) ، اما در شاهنامه به این موضوع اشاره ای نشده .
*در دینکرد ، کاوس سرانجام مرگمند ( فنا پذیر ) می شود ( بند ۱۲ ) ، اما در شاهنامه به این نکته اشاره ای نشده است .
وجود مشابهت های یاد شده میان دو متن ، بینگر آن است که حکیم توس به هنگام سرایش منظومه سترگ خویش ، متون کهن ( نظیر متن پهلوی دینکرد و خداینامه ) را پیش روی داشته و مستقیما از آنها سود جسته است اما آنچه از گزارش شاهنامه با متن دینکرد مغایر بنظر می رسد ، می تواند مربوط به اصل تحول اسطوره ها باشد بررسی و مقایسه اجمالی اساطیر ایران در دوران باستان با دوره اسلامی بیانگر ان است که این اسطوره ها هیچگاه بی کم و کاست و بدون تغییر و تحول به دوره بعد نرسیده اند ، بلکه دگرگون شده و غالبا ضمن حفظ ریشه های کهن ، خود را با باورهای نو منطبق کرده و به حیات خود ادامه داده اند از سوی دیگر ، تاثیر عوامل اساطیری بیگانه را نیز نباید از یاد برد .
اسطوره کاوس ممکن است با تاثیر پذیری از اساطیر سامی عناصری را از اسطوره نمرود بوام گرفته باشد که این نکته را باید در مقاله ای جداگانه بررسی نمود اما در این میان ، برخی مغایرتها میان گزارش دینکرد و شاهنامه ، نشانگر آن است که حکیم توس افزودن ب دینکرد ف منابع دیگری را نیز پیش روی داشته و هر جا که روایات اساطیری با یکدیگر تناقض داشته ، شاعر ، تحت تاثیر مقوله تحول اسطوره ها ، آنچه را با تکیه بر خرد ، پذیرفتنی تر بوده و در میان مردم رواج بیشتری داشته برگزیده و در نظم شاهنامه به کار گرفته است...
س
 
زال برترین نمونه پیر خرد در شاهنامه به شمار می آید و حضور طولانی او در حماسه ملی ایرانیان بسیار اثرگذار و ثمر بخش است.
در یک ‌تحلیل روانکاوانه، شخصیت زال را از دو جهت می توان بررسی کرد: در نیمه‌نخست زندگی، او نماد کهن‌الگوی قهرمان و مسافر سفر تفرد و خودیابی و در نیمه دوم نماد پیر خرد است.
تا پیش از بازگشت زال به سوی خانواده، زال قهرمان فرایند تفرد و خودیابی است و هنوز کارکرد پیر بودن خود را عملی نساخته است، اما پس از تولد رستم، زال قهرمان، پیر خرد رستم شده و خویشکاری و نقش او تغییر می کند. او که در آزمون های دوران قهرمانی سرافراز و پیروز بیرون آمده، اکنون باید راهنما و یاریگر بزرگترین قهرمان ناخودآگاه ملی قوم ایرانی باشد.
گویی حماسه، قهرمان بودن او را در مقدمه ی نقش اصلی او یعنی پیر خرد بودن قرار داده و این را، پیر سر متولد شدن او نشان می دهد.
از سوی دیگر نقش مهم و اصلی زال در شاهنامه این است که او پدر رستم است. پدر و پدربزرگ در نظریه یونگ، مظاهر پیر خردند. پیر خرد ممکن است به شکل پدر ظاهر شود. پدر سمبل خرد و تفکر است.
عمر هزارساله زال نیز مهم است. یکی از حوادث خارق العاده و شگفت داستان حماسی عمر هزارساله زال است. همان گونه که سایه و نمادها، از جمله ضحاک عمر طولانی دارند. زال نیز که در مقابل آن ها از نمادهای کمال و تعالی و‌ مظهر خرد و تفکر است عمری طولانی دارد. به طوری که در شاهنامه از مرگ او سخن نرفته است.
چنان که قبلا گفته شد کارکرد پیر خرد این است که وقتی قهرمان به وضعی سخت و چاره ناپذیر دچار می شود و در موقعیتی ناامیدکننده قرار می گیرد، ظاهر می شود و او را از این وضع می رهاند. در شاهنامه موارد متعددی دیده می شود که زال در چنین موقعیت هایی به یاری رستم می شتابد و او را نجات می دهد. از همان آغاز تولد رستم، تا هنگامی که رستم بالیده و چون سرو سهی می شود زال می باید او را به خویشتن شناسایی و تحریک قوای اخلاقی برانگیزد. در آغاز جوانی رستم و در بحران حمله افراسیاب و قبل از اینکه رستم رخش را ببیند، زال با پرسش هایی او را بر می انگیزد و با این پرسش ها او را به برگزیدن رخش و سلاح و به نبرد افراسیاب (نماد سایه) بر می انگیزد. بدین ترتیب قهرمان به راهنمایی و تحریک پیر خرد به نبرد با نیروهای منفی روان خود انگیخته می شود.
از دیگر صحنه هایی که به راهنمایی رستم توسط زال اشاره شده می توان به ماجرای آوردن کیقباد از البرزکوه و نشاندن او بر تخت شاهی اشاره کرد. درواقع زال فرزند را به سفر فرستاد تا در آزمونی دشوار شرکت کند و جنبه های مثبت روان خود (کیقباد) را کشف کند و بر نیروهای منفی مسلط کند و این مهم با بر تخت نشستن کیقباد محقق شد.
در ماجرای رفتن کیکاوس به مازندران و پس از آن هفت خوان رستم نیز نقش زال به عنوان پیر خرد کاملا آشکار است.
اما در داستان رزم رستم و سهراب زال حضور ندارد که پایان ناخوشایند و نامطلوب داستان نیز می تواند به علت عدم حضور پیر خرد باشد. در داستان رزم رستم و اسفندیار زال به رستم هشدار می دهد و از او می خواهد از نبرد با شهریار جوان بپرهیزد، اما رستم که تاکنون تسلیم پیر خرد بود و آموزه های او را با گوش جان می پذیرفت، از در مخالفت با زال درآمد و مغرور و مفتخرانه با پیر خرد سخن ‌گفته و اندرزهای او را نادیده می گیرد و زال را "ای مرد پیر" خطاب می کند:

بدو گفت رستم که ای مرد پیر
سخن ها بر این گونه آسان مگیر!

به مردی مرا سال بسیار گشت
بدو و نیک چندی به سر برگذشت...

اگر من‌ گریزم از اسفندیار
تو در سیستان کاخ و گلشن مدار!

(دفتر پنجم، پادشاهی گشتاسپ، ص ۳۷۲ ۳۷۳)
رستم در این داستان در مقابل پیر خرد می ایستد. او خودآگاهی است که این بار در شناخت جنبه های نیک و بد ناخودآگاه در می ماند و این آغاز انحطاط و تنزل اوست...
س