دکتر سراج زاده 3فعالیت‌های علمی ، پژوهشی و اجتماعی جامعه شناسان و پژوهشگران و کنشگران علوم اجتماعی ، کنش هایی مداوم و بدون وقفه است؛ اما مهر ماه که آغاز فعالیت های سالانه آموزشی است ، یک نقطه عطف سالانه در همه کنش های علمی و بهار دانش و پژوهش است.

از طرف هیات مدیره انجمن جامعه شناسی ایران آغاز سال تحصیلی 97-98 را به همه همکاران ارجمند دانشگاهی و دانشجویان عزیز و به ویژه به اعضا و کنشگران فعال انجمن جامعه شناسی ایران تبریک می گویم ، و امیدوارم این سال تحصیلی ، سال پرباری در فعالیت های آموزشی ، پژوهشی و اجتماعی آنان باشد و اجتماع علمی و جامعه ایران از آن بهرمند گردد.

وظیفه خود می دانم در آستانه سال تحصیلی جدید ، از سه استاد گرانقدر و همکاران فقیدمان شادروانان دکتر سیدکاووس سیدامامی ، دکتر سیدمحمدامین قانعی راد ، و دکتر محمدعلی مرادی یاد کنم که در سال تحصیلی گذشته از میان ما رفتند. هر سه از کنشگران فعال انجمن جامعه شناسی ایران و فعال در حوزه عمومی و جامعه مدنی بودند؛ و به ویژه دکتر قانعی راد ، به عنوان رئیس دو دوره انجمن جامعه شناسی ایران ، نقش برجسته ای در رشد و توسعه انجمن و گسترش جامعه شناسی حوزه عمومی داشت. روانشان شاد و یادشان گرامی باد.

امسال در حالی سال تحصیلی را آعاز می کنیم که جامعه ایران با شرایطی پرمخاطره و مسائل و چالش های بزرگی در عرصه های اجتماعی و فرهنگی ، اقتصادی ، سیاسی و روابط بین الملل رو بروست. تلاش برای برون رفت از این شرایط و کوشش برای کاهش و حل مسائل اجتماعی یک مسئولیت ملی همگانی است و در این بین دانشگاهیان و به خصوص عالمان اجتماعی مسئولیت خطیری دارند.

خروج دولت ترامپ از برجام و آغاز دوباره تحریم های یک­جانبه­ ی ظالمانه آمریکا علیه ایران ، به موافقت نامه برجام ، که آغازی در راه کاهش تنش های نظام سیاسی ایران با جامعه بین المللی بود ، ضربه سنگینی زده و کشور را در یک موقعیت دشوار اقتصادی و سیاسی قرار داده است. این وضعیت به رشد التهاب ها و بی ثباتی های اقتصادی دامن زده ، بر شتاب آنها افزوده و منجر به افزایش ناگهانی قیمت ها و اختلالات شدید در نظام اقتصادی کشور شده و معیشت را برای مردم به خصوص اقشار میانی و فرودست جامعه بسیار دشوار و طافت فرسا کرده است. در کنار این شرایط جدید ، کشور هم چنان با مسائل و دشواری های بزرگ پیشین خود دست به گریبان است؛ مشکلاتی همچون آلودگی های محیط زیستی ، کاهش بحرانی منابع آب و کم آبی ، افزایش مسائل اجتماعی مثل اعتیاد ، بیکاری ، فقر و شکاف های عمیق طبقاتی ، فساد اداری ، ناکارآمدی ، تشدید شکاف بین جریان ها و گرایش های سیاسی درون حاکمیت و کاهش سرمایه اجتماعی حکومت و ... که در طول سالیان متمادی اندک اندک عمیق تر و شدیدتر شده اند ، و در حال حاضر در ترکیب با شرایط جدید خصلت مخرب تری یافته اند.

با آنکه خروج آمریکا از برجام در تشدید این مشکلات بسیار تاثیرگذار بوده است ، اما نباید علت های داخلی را نادیده گرفت. از دی ماه سال 96 که اعتراضات گروه هایی از مردم در حدود 90 شهر کشور رخ داد ، شمار زیادی از جامعه شناسان و عالمان علوم اجتماعی و صاحبنظران و کنشگران سیاسی و حتی کارشناسان و مدیران دولتی ، با صراحتی بیش از قبل درباره ریشه های بحران ها و مشکلات جامعه ایران و راه های برون رفت از آن ها سخن گفته اند. وجه مشترک و جنبه اجماعی اکثر بحث ها و تحلیل ها این است: بر خلاف تحلیل های سیاسی یکجانبه­ ای که همواره علت های خارجی را عامل اصلی مسائل و مشکلات جامعه می دانند ، علت اصلی شرایط بحرانی کنونی بیش از هر چیز در اتخاذ رویکردهای غیرکارشناسانه ، ایدئولوژیک و غیر واقع بینانه ، و غیر دموکراتیک در مدیریت و حکمرانی جامعه ریشه دارد. برای برون رفت از این وضعیت راه های مختلفی پیشنهاد شده که نوعاَ متمرکز بر اعمال اصلاحات و تغییرات اساسی در رویکردها و رویه های مدیریتی و حکمرانی است؛ و هشدار داده شده که حتی امروز هم برای اعمال این اصلاحات بسیار دیر است و تأخیر بیش از این جامعه را با تهدیدها و مخاطرات جدی روبرو می کند.

در این شرایط خطیر ما به عنوان جامعه شناس ، در عین اینکه وظیفه داریم مخاطرات پیش رو را بر اساس شواهد متقن ، شناسایی و با صراحت و شجاعت بیان کرده و برای آنها راه حل ارائه کنیم ، لازم است به چند نکته مهم هم توجه داشته باشیم:

 جامعه ایران با تهدیدهای خارجی جدی سیاسی ، اقتصادی و امنیتی از طرف ارتجاعی ترین نیروهای سیاسی اجتماعی در حاکمیت آمریکا و در کشورهای منطقه روبروست که ممکن است آماده باشند تا مرزهای اقدامات خشونت بار و به راه انداختن ترور و جنگ هم پیش بروند. در چنین شرایطی وظیفه و مسئولیت داریم تا امیدوارانه و در چارچوب منافع ملی ، برای مواجهه با این مخاطرات و برون رفت از این شرایط ، به همه ظرفیت های درونی جامعه ایران و همه نیروهای سیاسی اجتماعی ملی توجه کنیم و آنها را صرفاَ به بهانه تفاوت تحلیل و نظر آنها با ما ، نفی و طرد نکنیم. در این وضعیت خطیر ، هیچ نیروی متعهد به خیر عمومی و مصالح ملی نمی تواند و نباید به عاملیت تعیین کننده نیروهای ارتجاعی بیگانه در اصلاح امور جامعه ایران چشم امید داشته باشد و با آنهایی که با تحریم اقتصادی و انواع تحریم ها و تهدیدها ، معیشت مردم را سخت کرده ، اقتصاد کشور را به مرزهای فروپاشی رسانده ، و امنیت ملی ایران را تهدید می کنند همدلی داشته باشد.

 انجمن جامعه شناسی ایران ، بر اساس بنیادنامه و رویه خود ، یک انجمن علمی صنفی غیرسیاسی است که همه جریان های فکری جامعه شناسی ایران را در بر می گیرد. با وجود این ، غیرسیاسی بودن به معنی ساکت بودن نسبت به مسائل اجتماعی حاد جامعه ایران و گفتگو درباره آنها در حوزه عمومی نیست. جامعه شناسی همواره علم متعهد نسبت به بهبود زندگی مردم بوده است و بر همین اساس رویکردی انتقادی نسبت به وضع موجود داشته و وظیفه خود می داند درباره مسائل جدی سیاسی اجتماعی تبیین ها و راه حل های جامعه شناختی ارائه کند. اکنون خوشبختانه این آگاهی تا حد قابل ملاحظه ای ایجاد شده که رویکردهای مطلق گرایانه ایدئولوژیک و رویکردهای تقلیل گرایانه روانشناختی و مهندسی ، توان ارائه راه حل های مناسب برای مسائل اجتماعی را ندارند. در چنین شرایطی مسئولیت جامعه شناسان برای برون آمدن از حصار آکادمی و ورود به حوزه عمومی و ارائه بحث و تحلیل های راه گشا برای مشکلات حاد کشور بیش از گذشته است.

 انجمن همچنین به عنوان یک سازمان مردم نهاد علمی و مستقل ، با حفظ یک ارتباط متوازن با نهادهای مدیریتی و حکمرانی از یک سو و با حوزه عمومی و جامعه مدنی از سوی دیگر ، تلاش می کند از موضع "جامعه شناسی سیاستی" (Policy sociology)و جامعه شناسی مردم مدار (Public sociology) ، با ترویج بینش جامعه شناسانه در هر دو حوزه حکمرانی و جامعه مدنی ، به مسئولیت خود برای بهبود زندگی مردم عمل کند. انجمن همچنین بر اساس پای بندی به خیر جمعی و ارزش های دموکراتیک و عدالتخواهانه ، تلاش می کند بازتاب دهنده مطالبات مردم ، و به خصوص فرودستان ، محذوفان ، و قربانیان تبعیض های مختلف اجتماعی باشد و این مطالبات را در گفتگوهای علمی بازتاب دهد و با روش های مسئولانه و مسالمت جویانه دنبال کند. در این راستا لازم است بر اساس اخلاق مسئولیت ، به پی آمدهای کنش های علمی و اجتماعی خود در میدان اجتماع و سیاست ایران توجه داشت و از کنشگری صرف و مبتنی بر وظیفه اخلاقی ، بدون توجه به پی آمدهای محتمل مثبت یا منفی آن برای جامعه ، پرهیز کرد.

 معرفت شناسی غالب در آکادمی ، دلالت بر آن دارد که جامعه شناسان ، همانند همه انسان های دیگر ، بر اساس نظام های ارزشی و چارچوب های تحلیلی متفاوت ، ممکن است مسائل جامعه را به صورت های متفاوتی توصیف و تبیین کنند ، و در نتیجه ، راه حل های یکسانی برای مواجهه با این شرایط خطیر ارائه نکنند. منطق کنش علمی ایجاب می کند ، تا با پرهیز از جزمیت و قطعی و یقیینی پنداشتن تبیین ها و راه حل ها ، این تفاوت ها به رسمیت شناخته شود ، و درباره اختلاف ها ، گفتگوهای علمی جدی صورت گیرد؛ یعنی گفتگوهای مستدل و مبتنی بر شواهد همراه با ارج به نظر دیگران ، و نه گفتگوهای همراه با انگ و اتهام زدن و تحقیر و تخطئه کردن. آفت شناخت علمی ، قطعی دانستن برداشت ها و تحلیل های خود ، و خطای مطلق دانستن برداشت و نظر دیگران است. کسانی که با این ویژگی وارد گفتگوهای جامعه شناختی با رقبای فکری خود می شوند ، دچار جزمیت ایدئولوژیک هستند هر چند که به گفتار خود برچسب علمی بزنند. گفتگوی علمی و جامعه شناسانه آداب و قواعدی دارد ، یک برچسب نیست که هر کس بر سخن خود بزند.

انجمن جامعه شناسی ایران تلاش می کند در راستای مسئولیت علمی خود و در چارچوب امکاناتی که در اختیار دارد ، محلی برای گفتگوهای علمی سازنده درباره مسائل جامعه ایران باشد و در این مسیر ، مثل گذشته ، به همراهی و همکاری اجتماع علمی جامعه شناسی ، صاحبنظران و فعالان جامعه مدنی و کارشناسان و صاحبنظران دستگاه های مدیریتی و اجرایی امیدوار است

امید است ، با بهرمندی از همه ظرفیت های ملی و مردمی و با استفاده از دیدگاه های کارشناسانه و با اتخاذ نظام تصمیم گیری دانش محور و مردم سالارانه ، جامعه ایران بتواند از شرایط دشوار کنونی به سلامت عبور کند. لازمه این کار بر اساس اجماع صاحبنظران ، همان طور که پیشتر اشاره شد ، اعمال اصلاحات و تغییرات اساسی در رویکردها و رویه های مدیریتی و حکمرانی است ، که امید است تا دیر نشده اعمال و اجرا شود.

سیدحسین سراج زاده

*عضو هیأت علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه خوارزمی و رئیس انجمن جامعه شناسی ایران