️ مطالعات چندین‌ساله و مخصوصا دوره راهبری که در چهار سال اخیر در خارج از کشور دیدم من را به این نقطه رسانده که مسائل حاکمیتی، ساختارها، موانع تولید، بزرگ نشدن بخش خصوصی، افزایش فساد و خیلی موارد دیگر بیشتر «سایه » هستند تا «عامل ». درست همانند تمثیل غار افلاطون که عده‌ای زندانی به دلیل اینکه پشت به واقعیات داشتند و تنها از طریق شعله‌های آتش سایه‌ای از واقعیت را می‌دیدند، فکر می‌کردند این سایه‌ها همان واقعیات هستند. در اقتصاد ایران هم گاهی اوقات ما فکر می‌کنیم که عده‌ای تصمیم گرفته اند فاسد باشند و در نتیجه فساد سیاسی گسترده‌تر شده است یا مسوولان اجرایی که درگیر فساد شده‌اند، از ابتدا برای کسب منافع شخصی خود وارد سیستم دولتی شده‌اند.

 یا بگذارید مثال دیگری بزنم؛ بسیاری از مردم و مسوولان فکر می‌کنند هر موقع قیمت دلار بالا می‌رود نرخ تورم هم افزایش پیدا می‌کند. یعنی یک رابطه علی بین نرخ دلار و تورم را فرض محکمی می‌دانند، در حالی که این رابطه بیشتر یک همزمانی بین این دو متغیر است نه یک رابطه علت و معلولی. ولی مردم و بعضی از مسوولان سایه را می‌بینند و نمی‌دانند که پست سر این سایه واقعیتی وجود دارد که چیز دیگری را می‌گوید. یا وقتی هزینه مبادلات در اقتصاد بالا می‌رود پیشنهاد می‌شود که سیاست‌هایی وضع شود که هزینه مبادلات را پایین بیاورد. ولی بالا رفتن هزینه مبادلات یک سایه است و چون واقعیت جای دیگری است، هر چه تلاش می‌کنیم و سیاست‌های متفاوت اعمال می‌کنیم باز هزینه مبادلات نه‌تنها کم نمی‌شود بلکه رو زبه‌روز بیشتر هم می‌شود.

 جنس واقعیت اصلی که توضیح‌دهنده بسیاری از سایه‌های اقتصاد ایران است شناختی cognitive است؛ حوزه‌ای که به تازگی وارد علم اقتصاد شده و در نتیجه در سطح دانشگاه‌های جهان هم نارس است و مبانی اصلی آن هنوز جا نیفتاده است. وقتی در سطح سیاستگذاری کشور یک نوع شناخت مشابه یا تقریباً مشابه وجود داشته باشد و این نوع شناخت پایدار و تاریخی باشد، این شناخت‌ها واقعیت اصلی اقتصاد ایران را شکل می‌دهد.

 مشکل ریشه‌ای اقتصاد ایران و به‌خصوص عدم توجه به بخش خصوصی در ریشه‌ها شکل گرفته و این ریشه‌ها همان شناخت‌های پایدار و تاریخی‌اند. اگر این شناخت‌ها تغییر نکنند (که برخی از آنها تغییر کرده‌اند ولی این تغییر بسیار کند بوده است)، هیچ‌چیز تغییر نمی‌کند. موانع شناختی انگاره‌های سختی هستند که تولید سیاست معیوب می‌کنند. جالب این است که سیاستگذار در جهت رفع عیب سیاست تدوین می‌کند و مجریان با شناخت خود اجرا می‌کنند.