انجمن‌های ادبی دورۀ قاجار، پیش‌گامان معادل‌سازی برای واژه‌های فرنگی بوده‌اند كه این امر بعدها برنامۀ اصلی كار فرهنگستان اوّل شد. امّا اندیشۀ تأسیس سازمانی رسمی به نام فرهنگستان‌، از آنجا پدید آمد كه عدّه‌ای از بیداردلان اهل درد، كه در زبان و ادب پارسی حقّ آب‌وگل داشتند، زبان پرسابقۀ پارسی را ـ كه حامل فرهنگی پُرمایه و درخشان است ـ در معرض خطر كج‌اندیشی شماری نااهل دیدند، كه به بهانۀ اصلاح و پرورش آن‌، در صدد وضع واژه‌ها و اصطلاحات و نشاندن آن به‌جای كلمات عربی برآمده‌بودند. ازاین‌رو، پیش از تأسیس فرهنگستان ایران‌ (فرهنگستان اوّل‌) در سال 1313، ابتدا وزارت معارف در صدد برآمد انجمن‌هایی متشكّل از كارشناسان و ارباب فن برپا كند كه آكادمی طبّی نخستین گام در این راه بود. جلسه‌های آن آكادمی با شركت چند تن از پزشكان معروف و دانشمند برگزار می‌شد. معادل پارسی «فرهنگستان‌» در برابر واژۀ بیگانۀ «آكادمی‌» در این زمان انتخاب شد و سرانجام در 29 اردیبهشت 1314 فرهنگستان ایران تشكیل شد.

اعضای پیوستۀ فرهنگستان ایران عبارت بودند از:

   حسن اسفندیاری (محتشم‌السّلطنه)، ملک‌الشعرا بهار، علی پرتو اعظم، حاج سید نصرالله تقوی، محمود حسابی، علامه دهخدا، غلامرضا رشید یاسمی، صادق رضازادۀ شفق‌، غلامحسین رهنما، حسین سمیعی (ادیب‌السّلطنه)، عیسی صدیق، سید محمّدكاظم عصّار، محمّد فاطمی، بدیع‌الزّمان فروزانفر، ابوالحسن فروغی‌، محمّدعلی فروغی، عبدالعظیم‌خان قریب‌، حسین گل‌گلاب، سرتیپ غلامحسین مقتدر، سرلشكر احمد نخجوان، ولی‌الله نصر، سعید نفیسی، حسن وثوق‌. از اعضای وابستۀ فرهنگستان می‌توان از محمّدعلی جمال‌زاده‌، فخر ادهم‌، كریستین سن (دانمارک‌)، و هانری ماسه (فرانسه‌) نام برد.

   فضای سیاسی حاكم آن زمان‌، فرهنگستان را ناگزیر ساخت كه بیشتر وقت خود را صرف انتخاب معادل برای اصطلاحات و واژگان خارجی كند. می‌توان گفت كه فرهنگستان اوّل‌، بیشتر مهاركننده و بازدارنده بود تا سازنده‌. فرهنگستان ایران در بهمن 1315 نظام‌نامه‌ای برای بازبینی در اصطلاحات علمی‌ تصویب كرد و در آن راه و روش و ضوابط معادل‌یابی را تعیین نمود. تدابیر حاكم بر این نظام‌نامه‌، اتّخاذ طریقی سالم و معتدل‌، دور از تعصّب عرب‌زدایی و سره‌آفرینی و منطبق با طبیعت زبان انسانی و تحوّل و تطوّر در امر واژه گزینی بود؛ ازاین‌رو، عملكرد فرهنگستان در این حوزه موفّقیت‌آمیز بود و نتایج مصوّبات آن از اقبال عمومی خوبی برخوردار شد. فرهنگستان اوّل‌، با پیشگیری به‌موقع از آفتی كه به زبان پارسی روی آورده‌بود، وظیفۀ خود را ادا كرد. فرهنگستان ایران در سال 1333 رسماً تعطیل شد. حاصل كار این فرهنگستان به تصویب رساندن 2000 واژه تا سال 1320 بود. همچنین این فرهنگستان انتشار نامۀ فرهنگستان را از سال 1322 آغاز كرد.

فرهنگستان زبان ایران (دوم‌)

    استاد محمّد مقدّم‌، پایه‌گذار گروه‌های آموزشی زبان‌شناسی‌، نُه سال پس از تعطیل شدن فرهنگستان اوّل‌، در سال 1342، دربارۀ خطر حضور و هجوم واژه‌های بیگانه هشدار داد و در رسانه‌ها نیز بحث‌هار بسیاری دربارۀ لزوم حراست از زبان پُرمایۀ پارسی و پروراندن آن برای جواب‌گویی‌، به‌مقتضای پیشرفت‌های علمی و فنّی جدید، درگرفت‌. با این مقدّمات، زمینۀ بازگشایی فرهنگستان فراهم شد و سرانجام در پنجم مرداد سال 1347 فرهنگستان زبان ایران‌ (فرهنگستان دوم‌) تأسیس شد. در این دوره‌، فرهنگستان در پی تشكیل جلسه‌های شورای خود در سال 1349، چهار پژوهشكدۀ واژه‌گزینی، گردآوری واژه‌های پارسی‌، زبان‌های باستانی و میانه و دستور را، به همّت وزیر فرهنگ و هنر و ده نفر از اعضای پیوسته ایجاد كرد كه تا سال 1357 دایر بود.  

برخی از اعضای پیوستۀ فرهنگستان زبان ایران عبارت بودند از:

   ذبیح بهروز، محمود حسابی‌، رضازادۀ شفق‌، جمال رضایی‌، سپهبد علی كریملو، صادق كیا، حسین گل‌گلاب‌، یحیی ماهیار  نوّابی، محمّد مقدّم‌ و مصطفی مقرّبی.

   این فرهنگستان‌، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران برای مدّت كوتاهی فعّال بود؛ سپس در سال 1360 با ادغام یازده مركز و سازمان تحقیقاتی كه فرهنگستان دوم نیز جزو آن‌ها بود، مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه علوم ‌انسانی و مطالعات فرهنگی‌) پدید آمد.

   در چارچوب فعّالیت‌های علمی فرهنگستان دوم دو برنامۀ عمده در نظر بود:

   ـ برنامۀ واژه‌گزینی‌، كه به گزینش معادل‌های پارسی برای واژگان و اصطلاحات بیگانه اختصاص داشت‌؛

   ـ بررسی و مطالعه دربارۀ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی‌.

   طرح‌های تحقیقاتی فرهنگستان زبان ایران در نُه پژوهشگاه سازمان یافت‌. وسیع‌ترین فعّالیت این فرهنگستان درزمینۀ واژه‌گزینی بود و تا سال 1351، گروه‌های واژه‌گزینی، مجموعاً 6650 واژۀ پارسی دربرابر واژه‌های بیگانه پیشنهاد كردند. گروه واژه‌گزینی از نُه كمیسیون علمی و فنّی، پزشكی و كشاورزی و طبیعی، زبان و ادب، تاریخ، فلسفه و علوم اجتماعی و تربیتی و روان‌شناسی، هنرهای زیبا، ارتش، اقتصاد و بازرگانی، حقوق و علوم اداری و سیاسی و جغرافیا تشكیل می‌شد. این فرهنگستان هرچند درزمینۀ واژه‌سازی و واژه‌گزینی به دلیل اختیار كردن روش افراطی با ناكامی روبه‌رو شد، امّا درزمینۀ پژوهش‌های زبانی و چاپ آثار گران‌سنگ‌، اجرای برنامه‌های سودمندی را وجهۀ همّت خود ساخت‌.